Вадим РОСТОВ - Сборник статей по истории Беларуси

У дзве тысячы першым годзе, напачатку дваццаць першага стагоддзя, пры перапісе насельніцтва Дэпартаментам статыстыкі Летувы была адзначана найбольшая ўдзельная вага летувісаў на тэррыторыі летувіскага гаспадарства ў гісторыі. Летувісы склалі 83,4 %.

У краі яны склалі 54,9 % — абсалютная большасць. Але як так змагло апынуцца? Гэтаму спрыяла шмат чыннікаў. Па-першае з амаль дзвюх соцень тысячаў габраяў Летувы фашыстоўскімі захопнікамі і іх халуямі было знішчана такая каласальная колькасць, што ў 1945 годзе габраяў налічвалася не зашмат за дваццаць тысячаў. Па-другое да 1941 года праводзілася актыўная палітыка літуанізацыі, савецкая ўлада дала магчымасць многім “палякам” паехаць за мяжу, а іх пасады былі занятыя летувісамі. Па-трэцяе цягам знаходжання Вільні ў складзе Летувы праводзілася масавае перасяленне новых насельнікаў з Жамойці. Так у 1942 годзе ў Віленскім краі было ўжо 309494 летувісы супраць 324757 “палякаў”, а да 1950 года было пераселена яшчэ каля 150000 летувісаў-жамойтаў.

Дарэчы яшчэ адным фактарам становяцца і прымітыўныя перажыткі летувіскай мовы: канчаткі кшталту “—as”, “-us” ды іншых у назоўніках мужчынскага роду. Згодна з іх правапісам маё імя будзе выглядаць не як Іван Воранаў, а як Ivanas Voranaus. А перакладаць са сваёй мовы яны ўжо падабаюць без змяненняў — адсюль мы атрымоўваем Вялікага князя Вітаўтаўса і старажытны шляхоцкі род Радзівілласаў. Такім чынам былі запісаны і беларускія імёны і фаміліі (асабіста цікава гэта выглядае з фаміліямі з “-ч”: так, магчыма, прадстаўнік некалі беларускага роду Гудовічаў можа стаць Gudavi?ius-ам, ці то Галубовіч, Galubovi?ius-ам). Асаблівыя ж аматары новай радзімы з фаміліямі кшталту Верабей проста перакладалі іх на летувіскую, становячыся?vyrblis-амі і гэтак далей…

Апошні шанец вярнуць Вільню беларусы атрымалі пасля вайны, пад час якой актыўна змагаліся поплеч з брацкім расейскім народам, прыняўшы на сябе першую хвалю фашыстоўскай навалы. Летувіскі пісьменнік Юстас Палецкіс (пасля вайны Старшыня Прызыдыўму ВС ЛССР) у 1978 казаў: "…пасля вайны мы меркавалі са Сталіным пра лёс Вільні — падавалася нам, што зноўку яна нам не дастанецца, бо Беларусь пацярпела і там актыўна змагаліся з немцамі, але Сталін сказаў "Мяжа пройдзе так", і правёў пальцам па мапе. Мы ўзрадаваліся — Вільня на нашым баку! Падаліся да мапы, падправілі што кольвечы… Так мы зноў здабылі Вільню." І так беларусы зноў яе не атрымалі.

Але прайшло ўжо шмат часу, разпаўся Савецкі Саюз і Беларусь як і Летува зноў стала незалежнай. Узнікшае было пытанне аб межах да шчасця было вырашана міралюбска і без гвалту, ператварыўшы мяжу адміністрацыйную ў мяжу дзяржаўную.

Зараз Вільня сталася Вільнюсам, сталіцай Летувіскай Рэспублікі. Наўрацці ўжо можна пачуць беларускую мову на яе вуліцах, а дзель беларускага насельніцтва значна паменьшыўся. У цяперашнім нестабільным свеце новыя спробы вярнуць Вільню наўраціі прывядуць да поспехаў і толькі зробяць наш рэгіён нестабільным, але ад іх ня трэба адмаўляцца! Калі мы забудземся на Вільню, то мы забудземся і на сябе, на сваю мінуўшчыну, на сваю культуру і гісторыю. Здабыць Вільню станецца важным крокам у нашым адраджэнні.

Здабыць духоўна — не забыць.

І. Воранаў