Іван Пташнікаў - Не па дарозе

У гародчыку з галінкі бэзу пырхнуў верабей, i яна закалыхалася, скрабучыся па шыбіне. Вайцеху здалося, што гойдаецца акно.

Цяпер яго аклікнулі, але ён ніяк не мог адарвацца ад шыбіны. За­тым адвярнуўся. Ля самага стала хісталася высачэзная постаць Андрэя ў старым плашчы, з болем i потам на твары.

— Здароў... — ледзь вымавіў Андрэй.

— Здрасце...— Вайцех падняўся з лавы і адышоўся да ложка, абапёршыся на біла. — Ну, садзіся, ці што... Ну? Сядзь, не тырчы. I выкладвай усё, чаго прышоў...

Андрэй не садзіўся і, відаць, не ведаў, што сказаць. Запанавала няёмкае маўчанне. Андрэй не вытрымліваў позірку Вайцеха і, адводзячы вочы, устаўляўся недзе ў парог, у качарэжнік.

— Дык гэта ты?.. Я так і знаў...

— Я... — уздыхнуў Андрэй..— Я б не пабег тады з поля, але мне здалося, што гэта ваш старшыня. Вайцех... — на твары ў Андрэя была просьба. — Я прышоў пагаварыць. Ніхто не павінен ведаць, сам знаеш...

Вайцех маўчаў, не глядзеў нават на швагра.

— Вайцеша... Няўжо ў цябе няма душы? Мы ж свае...

— Не напамінай мне. Ты мне не свой... Мала, што ты мне быў свой... — гэтыя словы, як нажом, разанулі Андрэя.

— Вайцех... Я ж цябе добра ведаю i ты мяне ведаеш. Я цяпер у тваіх руках...

— Мала, што я цябе знаю... Я цябе не знаю! Я цябе не хачу знаць!

Андрэй зразумеў, куды хіліцца човен, зразумеў, што Вайцех не даецца гаварыць, і пайшоў напрамую:

— Аддай, Вайцех, пасцілку, i мы забудземся на тую ноч... Паслухай...

Чым больш нерваваўся Андрэй, тым больш спакойны, далёкі і непрыступны рабіўся для яго Вайцех. Вось ён падышоў да Андрэя, які асцярожна апусціўся ўсё ж на край лавы, і ўзяўся за крысо плашча:

— Што ты так сагнуўся? Заўтра аддам пасцілку. Аддам разам з астаткамі жыта — участковаму або вашаму Лаўкіну. А ты можа пойдзеш за пагодай...

— Ага! Аддавай, аддавай...— раптам загарачыўся Андрэй.— Гэтыя пасцілкі твая жонка ткала, калі памятаеш... Але дзе там, выракся ўсякай радні... Ды хто дакажа, што ты яе мне даў, пасцілку тую... — хітрасць з’явілася на твары ў Андрэя i прыплюшчыла яго рудаватыя вочы.

— Маўчы лепш... Якубчык!.. Чуеш?! — аж закрычаў Вайцех i, не стрымаўшыся, затросся. — I не ўспамінай мне пра жонку... Гэта ты загнаў яе на той свет i цяпер п’яны пускаеш слёзы, успамінаючы Кутузаўскія зямлянкі... Ты падвучыў яе пайсці туды, ты атруціў яе сваёю скнарасцю...

Андрэй неасцярожна паварухнуўся і аж падскочыў, адчуўшы, як сотні іголак вытыркнуліся з лавы. Ніжнія порткі прыліпалі да цела. Ён больш не мог сядзець. Стаяў аглушаны і прыбіты. Памяць на якую долю вырвала з мінулага падзеі, — яркія, як маланка ўначы, свежыя,нібы ўчарашнія...

***

...Цемень... Гарбатыя сілуэты зямлянак, нібы гурбы моху, вырастаюць перад вачыма. Іх цяжка распазнаць ноччу непрызвычаенаму воку. Толькі ён спраўна паварочваецца між сосен, мінаючы зямлянку за зямлянкай.

Юлька стамілася і прасіла вярнуцца дамоў. Ён жа толькі зморана соп і мчаўся з усіх ног недзе ў глыб Ямскога. Здавалася б, што яму больш спатрэбілася?.. Яны вынеслі блізка да дарогі на бор два сталы, два доўгія мужчынскія кажухі, валёнкі... Гэта ўсё зрабіў Андрэй сам, Юльку ён прымусіў займацца дробяззю — пасудай i рознымі трантамі, што пападаліся пад руку. Але Якубчыка непакоіла штабная зямлянка. Там былі крэслы са старымі наразнымі выкрунтасамі на спінках і пацягнутыя аксамітам. Там была і вялізная шафа для вопраткі з люстрам на ўсе дзверы. У ёй хаваліся партызанскія дакументы. Гэта Якубчык добра ведаў. Ён бачыў яе два разы, калі яму прыходзілася быць у Мясунова. Гэту шафу трэба выпатрашыць ад паперы і вынесці, пакуль не пачало днець... Адзін гэтага не зробіш... Толькі Юлька, каб яе... моршчыцца... Што ж, баба-бабай...

— Во, дурніца... Сама ж бачыш, што не дарма прышлі... Думаеш, я цябе зводзіў? — супакойваў Андрэй.

Яна маўчала...

Дзверы ў штабную зямлянку адчыніліся цяжка, заскрыпеўшы сярдзіта і пагрозліва. Андрэй здзівіўся, што яна была нават не замкнёна. Партызаны, відаць, даўно пакінулі яе, бо з сярэдзіны патыхала сырасцю і нейкім смуродам. У цьмяным агні ад запалкі Андрэй заўважыў, што ўсё стаяла на месцы, як i тады зімою, калі ён апошні раз быў тут. I шафа ў кутку з чыстым, як новым, люстэркам, i стол блізка ад кафлянай печкі, i тыя крэслы, якія цягнулі цяпер да сябе стомленае цела. Андрэй адчуў, як занылі і затрэсліся ў каленях ногі. Змораны, ён нехаця падыбаў у глыб зямлянкі. Запалка пякла пальцы...

Андрэй толькі наспеў злавіць у люстры сваю галаву з пачарнелым, маршчыністым тварам, пакамечанай шапкай з абвіслым брылем, як глухі выбух грымнуў у яго за плячыма. Закруцілася падлога, і ён паляцеў галавою недзе ў цёмную гарачую яміну. Яму здалося, што хтось злосны з мядзведжай сілаю моцна стукнуў дзвярыма, каб ужо ніхто не мог выпусціць іх на свет з гэтай сырой зямлянкі.

Ён не памятаў, праз колькі часу апрытомнеў. Прыўзняўшыся на локці, адчуў, што смыліць уся спіна, балюча і горача. Разварушыўшы левую руку, якая была зусім заныла, ён, крэкчучы, падняўся з зямлі, дрыжачымі пальцамі неяк запаліў сярнічку і жахнуўся... У парозе нерухома ляжала, адкінуўшы галаву і крыху раскрыўшы перакрыўлены рот, яго сястра, Юлька... Падлога зноў пахіснулася пад ім, але ён утрымаўся за сцянў. Яго трасло не адпускаючы. Вочы пазіралі то на збялелы Юльчын твар, то на яе ногі. Ногі... Ног не было... На іх месцы блішчэла лужына крыві, якая пачала расцякацца i застываць на падлозе... Белыя абрубкі касцей, якія ён згледзеў, нібы праткнулі навылет яго сэрца. Ён упаў у пацёмку на труп і зарыдаў, рвучы на сабе валасы...

Упершыню за ўсё жыццё ён плакаў па сястры, адчуваючы, што страціў назаўсёды нешта дарагое i сваё...

***

...Андрэй адхінуўся ад сцяны, да якой быў аж прыкарэў, адплюшчыў поўныя жалю i пакуты вочы...

А словы Вайцеха сціналі сэрца, гучалі хутчэй мо прысудам...

— Я думаў, што табе ўрок гэта будзе... Можа, па-чалавечаму пачнеш жыць. А ты... Дарэмна я яшчэ тады дараваў табе...

— Слухай, Вайцех... Богам прашу... Не ўспамінай пра мінулае. Даруй. Пасцілку аддай. Ты мяне садзіш адзін. Адзін ты!.. Зразумей. Ну, што табе стане ад гэтага?.. — Андрэй растапырыў рукі і чакаў.

— Я цябе не саджу. Па мне ты мог быць вольны, як цыганскае дзіця... — Вайцех павёў вачыма па сагнутай постаці Андрэя з галавы да ног, нібы такім ён бачыў яго першы раз.

— Аддай пасцілку... — зноў рот у Андрэя скрывіўся ў адчаі. — Ты думаеш, чаго я палез пад твой шрот? У маёй кішэні вош на рамені...

— Не прыбядняйся. Жывуць людзі... I жывуць, як трэба ў вашым калгасе. А пасцілка... Яна мая... мая! Чуеш?! — Вайцех сеў на лаву на сваё ранейшае месца і стаў закурваць. Ён утаропіўся ў Андрэевы парваныя чаравікі і думаў: «Як гэта яго ногі тоўпяцца ў такім абутку...»

— А-а-а... Цяпер усё тваё! Смела гаворыш! А забыўся, як я табе і хатулямі і цэлымі мяхамі пасля вайны памагаў. Садзіў, як у прорву якую... Цябе б нагамі ўперад даўно б вынеслі, каб не я з маёй дабратой... — падаўся ён да Вайцеха, нервова адкінуўшы на бок палу свайго старога выпэцканага і зацыраванага плашча.