Ғани Қаламгер - Қарт кісінің құпиясы

Ғани Әлихан

Болған оқиға желісімен

– Өмір бойы өкініп келемін, – деп əңгімесін бастады қырман басында жатқан қарт кісі. Сонау 1997жылы бидай басына барғандағы бейтаныс қарияның əңгімесі осылай басталды. Жас баламын, дəрет алуға құманға суын жылытып беремін, тамақ алдынан қолына су құямын, барынша сыйлап "Сіз отыра беріңіз, мен өзім шығып қарайлап келемін" деп алдына түсе бердім. Түспей қайтемін, жасы жетпіске таяп қалған қарт кісі күні бойы тұнжырап жүреді. Өз өзімен күбірлеп əңгімелесіп қойып, қабағы бір ашылмайды. Алып денелі ата кəдімгідей салмақты да зілді сөйлейді. Сөзі де өткір, көзі де өткір. Бір қарағанда сұсты көрінгенімен түс қайта тез тіл табысып кеттім. Ата енді ашылып сөйлей бастады. Ананы – мынаны айтып қалжыңдай бастады. Күн кешкіре əлгі атаның көзінен мұң кетіп, жүзіне күлкі үйіріле бастады.

Сонда ғана ашық əңгімеге көшіп:

– Балам мамандығың бар ма? – деп сұрады.

– Жоқ ата- дедім .

Онан əрі мазаламады. Заманның менің тұсымда қурап кеткенін айтып налыған болды. Бірақ осы алғау – далғау заман кетіп, жақсы өмір сүретінімізді айта келе:

– Сонда қай мамандық иесін таңдаушы едің, егер мүмкіндігің болса? – деп сұрады. Әрине, мен журналист болғым келетінін, бірақ оқуға түсе алмағанымды, ал мына кітапты үшінші қайтара оқып жатқанымды айтып қолымда жүрген "Бес ғасыр жырлайды" деген кітапты көрсеттім.

– Алаңдама балам, əлі жассың. Биыл болмаса келесі жыл түсерсің, талабың болса тауға шығасың, жетістіктерге жетесің, – деп бір қайырды.

Мен болсам енді маған оқудың керегі жоқтығын, себебі, үйленіп қойғанымды айттым. "Үйленіп қойғам" деген сөзіме жалт бұрылған қарт кісі:

– Балаң бар ма? – деп сұрады. Мен балам жоқ екенін, үйленгеніме əлі бір ай да бола қоймағанын айттым.

Əңгіме осылай өрбіді. Өрбігенде қандай сөз. Сөзге жалғасып атаның сөзін үнсіз отырып тыңдай бердім.

"Мен əскерге кеткенде 1951 жылдың көктемі еді. Ол кезде əскерде болу қазіргідей, белгіленген екі жыл емес, кемі үш жыл, тіпті бес жылдап жүріп қайтқандар болды. Мен сол кеткеннен мол кетіп, төрт жыл жүріп қайттым. Балтық жағалауындағы жаңа ашылған əскери бөлімшеде болдым. Бұл қазіргі Латвия республикасы" деп барып бір – ақ тоқтады. "Əскерге келуім сол екен, он шақты жігітті үш ай оқуға жіберді. Үш ай бойы оқытып машина жүргізетін шопырлар дайындады. Содан əскери бөлімшелерге бөлді. Мені осы Балтық теңізінің бойындағы жаңа бөлімшеге жіберді. Келген күннен ақ командирдің машинасына отырып шопыр болып шыға келдім. Содан не керек, командирім отыздан кеткен “хохол” жігіті болды.Тез тіл табысып кеттім. Қатты қол командирім болса да менімен өте жұмсақ сөйлесетін. Ол кездері командирлерге бөлімшеден продукт берілетін. Соны апарып беруге, бөлімшеге қарама – қарсы орналасқан көшенің арғы жағындағы екі қабатты үйдегі командирімнің үйіне апарып беретінмін. Бұл осылай жалғаса берді. Күніне продукты апарамын. Бертін келе тіпті бір күнде екі рет апаратын болдым. Сөйтіп жүріп командирдің келіншегімен достасып та үлгірдім. Бөлімшеден шығамын да үйіне қараймын. Көретінім сол командирімнің келіншегі болатын. Ол да мені сағына күтіп тұрғандай көрінетін. Көзқарасы да қатты өзгергені белгілі, о баста "солдат" деп мұрнын шүйіретін сары бас сылқым келіншек, енді маған "солдатик дейтін болды. Күліп қарсы алатынды шығарды. Тіпті үйге кір дейтінді шығарды.

Бойымда қаным тасып тұрған қаншама жас болсам да, командирдің босағасын аттауға батылым бармай жүрді" деп сөзін жалғастырды ата.

"Сонымен не керек осы менің күнделікті жұмысыма айналып кетті. Кейде картоп тушенька нанды түске дейін апарсам, түстен кейін ұсақ-түйек нəрселерді алып қайта баратынды шығардым. Бөлімшедегі жұмысым болса таңертең машинаны от алдырып алаңды бір айналып жүріп өту, сонан соң өз командиріме машина жүргізуді үйрету. Басқа істейтін жұмысым жоқ. Күндер осылай сырғып екі ай көзді ашып – жұмғанша өте шықты. Менің бір ойым ауылда қалған шешем мен екі бауырым да болса, ақыл есім "Татюша" дейтін командирдің əйелінде болды. Ойлап қоямын “кет əрі” емес сияқты. Сары шашты сылқым сұлу мағанда ұнайтыны жасырын емес. Өзінің менен бес – алты жасқа үлкендігі болмаса, əп – əдемі талдырмаш келген сүйкімді келіншек. Осылайша санам жан – жаққа жүгіріп, құшақтай салуға ыңғайланып барамын да, күлімдеп есік ашқанын көргенде аяқ қолымнан жан кетіп қатамын да қаламын. Қатпай қайтем, негізі дұрыс емес екенін мен де білем, ол да біледі. Капитан шенді Летченко (Лещенко болуы да мүмкін осыған ұқсас) өз командирім ғой. "Сезіп қойса, Сібір айдатса" деген үрей тағы бар. Ол заманда Сібір айдау, Итжеккен, Барса келмес деген сөздерден қатты қорқушы едік. Себебі, бұл сөздер менің шешемнің туысқандарын да айналып өтпегені бар. Ал командирдің сылқымы болса, мен барған сайын ақ халаттың түймесін шала ілдіріп шығып тіпті “солдатик “деп басымнан сипайтынды шығарды. Ол ол ма, келесі бір барғанымда қолымнан ұстап үйіне кіргізіп алып:

– Жақында стрельбаға кетесіңдер. Сендерге “Калаш“ деген жаңа мылтық келе жатыр. Бірақ сен абайла, айналаңның бəрі соғыс көргендер, қан көргендер, есі дұрыс еместер, ал сен маған керексің, – деп бетімнен шөп еткізіп сүйіп алмасы бар ма? Тұла бойым мұздап сала берді. Қорыққаным сонша тезірек кеткім келіп есікке қарай ыңғайландым да, дірілдеп, қалшылдап кеттім. Дірілдемей қайтемін, есіктің оң жағында кеудесі орден – медальға толы командирімнің портреті тұр. "Соғыс көргендер, қан көргендер ақыл есі кемістер" деген сөз есіме түсіп, онан сайын қорқып зəрем ұшып шығып қаша жөнелдім. Бөлімшеге жетіп енді бармаймын деп шештім. Ал командирім болса “Қалай, аман – сау апарып келдің ба?” – деп бір ауыз сұрағаны болмаса лəм – мим деп жағын ашпай құшақ – құшақ қағаз көтеріп анда – мұнда жүреді де қояды. Мен болсам сол күні – ақ ыңғайын тауып сөйлесіп өз командиріме барғым келмейтіндігін жеткіздім.

– Барасың ! – деп кесіп тастады. Сен сол үшін де басқа жаттығулардың бəрінен босатылғансың. Екінші рет бұл сөз талқыға салынбайды, – деді қатқылдау дауыспен. Амалсыз басымды изедім. Онан басқа шарасыз да едім.Бір қызығы себебін де сұраған жоқ. Не үшін? Неге бармайсың? – деп те сұрамады.

Осылайша ертесіне бір қағаздарды алып тағы бардым. Татюша болса əдеттегідей күлімдеп тұрып, үйге кір дегендей ишара білдірді. Үйге кірдім. Шашымнан сипай бастады. Желке тұсымды қысып – қысып жіберді де, графиннен бір стакан су құйып “Қане, солдатым, тартып жібер”деп өзі ұсынды. Көзімді жұмып тартып жібердім. Тартуын тарттым – ау, бірақ тыныс ала алмай өлуге айналдым. Арқамды қағып жатқан келіншек “уһ” деп тыныс алғанымда барып, бір – ақ тоқтады да үстімдегі ақ жəкетімді сыпырып тастады.