Валерий Казаков - «Чорны кот»

- А няхай, што будзе - тое і будзе. Зямля наша - і праўда наша! - сказаў бацька. Цвёрда так, усё адно як «Амэн». Сказаў і загадаў спаць ісці.

А зямля так за намі і засталася. Новым уладам была яна ў першыя часы без патрэбы, а як гэтыя эспэка разгарнулі, дык ужо ўсе і прызвычаіліся, што зямля наша. А потым во сын і наогул усё ў фермерства ператварыў. Так што ўсё, што было нашым, нашым і засталося, яшчэ гектараў пяцьдзясят прырэзалі. Сёння ж што? Жыві ды не памірай, аднак, відаць, трэба.

Вось ужо ні мамы, ні бацькі няма, я адзін крайні стары з роду застаўся. І нездарма гэтая думка пра смерць да мяне сама сабой прыйшла. Помніцца, дзесьці за месяц да скону бацька паклікаў і кажа: «Памру я неўзабаве, сынок. Не хрысціся, адчуваю, час прыйшоў, ды і бабка амаль кожную ноч сніцца, усё кліча да сябе. Пара, і так ужо зажыўся. Але не пра тое гаворка. Ёсць у мяне, сынку, адзін запавет, людзям пасля вайны дадзены. Нявыкананае слова, не па маёй волі нявыкананае. Не прыйшоў чалавек забраць сваё. Схованка ёсць у нас, на самым краі нашай зямлі, там, у лесе, пад балацявінай, дзе бетонныя казематы яшчэ з першай германскай вайны стаяць. А раней на тым месцы ці то сядзіба панская была, ці то замак, які ў старыя часы шведамі, а можа яшчэ і да шведаў разбураны, дакладна ніхто не ведае. Дык вось ёсць там лаз адзін таемны, мне яго бацька паказаў, яму яго бацька, а таму таксама бацька адкрыў і прапрадзеду, напэўна, таксама бацька паказаў. Ніхто толкам не ведае, хто і навошта ўсё гэта выкапаў. Мяркуючы па цэгле, вельмі старая нара, такіх цаглін у нашых краях я больш нідзе не бачыў». Распавёў, а вечарам і наведаліся мы туды. Страшнаваты склеп, і скрыні ля сценкі там польскія стаяць. Напэўна, прыйшоў час і мне сына зваць і таямніцу яму дзедаву расказваць, ды везці ўсё на месцы паказаць. Усіх у нас Казімірамі называлі, дзед на тым настаяў. Цяпер я разумею, чаму. Чаму і бацька, і я, і вось мой сын - усе мы Казіміры. Я вось на ўсялякі выпадак і ўнучка свайго старэйшанькага Казікам таксама назваў. Да Казіміра той пасланец за сваім дабром прыйсці павінен...»

Сын старога Казіміра, Казімір Казіміравіч Сапіца, пабудаваўся на бацькавым хутары, толькі крыху вышэй бацькоўскага дома, на пагорку за садам, і да бацькі зазіраў разы па два на дзень. Часцей забягалі ўнукі і нявестка, прыгожанькая і ладненькая, а галоўнае - рукастая, нягледзячы на гарадскія ды інтэлегенцкія карані. Стары Сапіца, калі ўнук прывёз з Горадні знаёміцца сваю будучую жонку, прызнаў у ёй будучую гаспадыню і ўрачыста заявіў: «А ты, відаць, з нашых, з хутаранак!» Маладыя тактоўна прамаўчалі пра гарадскія карані будучай унучкі. Якое ж было іх здзіўленне, калі на хрэсьбіны іх першынца сабраліся амаль усе сваякі з абодвух бакоў, і за сталом, бліжэй да ночы, высветлілі, што дзед меў рацыю - і парадніліся два старыя хутаранскія роды.

«Вось ужо, лічы, дваццаць гадоў, як дзеда няма, - працягнуў свае невясёлыя разважанні Казімір, - трэба, трэба зваць сына і весці яго ў гэтую схованку, паказваць скрыні, а то як бы позна не стала».

Размова з сынам адбылася ў той жа дзень пасля абеду. Да месца вырашылі пайсці заўтра ўвечары, цяпер сыну трэба было па нейкіх справах тэрмінова ехаць у райцэнтр.

Казімір ужо даўно нікуды з бацькам не хадзіў, лічыў яго зусім слабым, спрабаваў засцерагчы ад любой фізічнай працы і хваляванняў. Але дзед упёрся і стаяў на сваім.

- Добра, бацька, я згодны, але толькі ісці для цябе будзе туды далекавата, так што паедзем на квадрацыкле.

- Ты мне, засранец, тут не камандуй. Гэта табе дупу адарваць ад машыны лянота. Пойдзем - і ніякай тэхнікі. Толькі вунь ломік вазьмі, лапатку сапёрную і той скрутак троса. Там я мяшок падрыхтаваў.

Выйшлі надвячоркам, праз бакавыя вароты. За плотам свет адразу стаў іншым, чужаватым. Цішыня гусцела, паветра рабілася больш халодным, а наплылыя аднекуль гукі - больш чыстымі і таямнічымі. Дзед для канспірацыі ўзяў вуды і йшоў на здзіўленне хутка і ўпэўнена.

- Бацька, ты куды так спяшаешся? Семдзесят гадоў гэтая твая таямніца там ляжыць і яшчэ столькі ж пачакае. Трос навошта ўзялі, ты мне растлумач, туды совацца небяспечна?

- Хто ж яго ведае, я там гадоў сем не быў. Гэта ўжо амаль гадоў дваццаць, як мой бацька памёр, - дзед нешта пра сябе лічыў, хутчэй за ўсё перабіраючы ў галаве не абстрактныя лічбы, а жывыя даты мінулых падзей, - ну, ды ў гэтую восень якраз сем гадоў і будзе. Добра хоць выбраўся тады, а то б і каюк...

- Пачакай, бацька, - беручы старога за рукаў дапатопнага брызентавага дажджавіка, паспрабаваў спыніць яго сын, - ідзем павольней, а то ты не толькі сябе, але і мяне загоніш. Давай усё расказвай па парадку: што здарылася, чаму ты выбрацца не мог, навошта трос?

- Добра, цішэй пайду, - выдзіраючы з рук сына рукаў, пагадзіўся Казімір, - дзверы там мудрагелістая. І не дзверы нават, а нейкая пліта з дзікага каменя. Там ёсць два блокі і дзве процівагі. Адзін гэты ўваход адчыняе, другі замыкае. Блокі... яны надзейныя, каваныя, а вось грузы на вяроўках вісяць, ну і, сам разумеет, вяроўка - яна і ёсць вяроўка. Дык вось, калі я апошні раз там быў, вяроўка перацерлася і лопнула. Думаў - усё, а потым злаўчыўся, папружку сваю прыладзіў і падняў камень. Схадзіў дадому, прынёс тросік, наладзіў механізм. А гэты трос, што ў мяшку, дык пра запас хай там будзе, ці мала што.

- Тата, вы што, насамрэч тыя скрыні так і не адчынялі? Семдзесят гадоў амаль прайшло. Наўрад ці хто па іх вернецца. Гэта ж, лічы, я ўжо буду трэцім пакаленнем, хто гэта павінен захоўваць.

- Як жа, сынок, можна чужое браць? Ды і бацька казаў, што ён верыць: прыйдуць за гэтымі паперамі, вельмі ўжо акуратнымі ў таго Яна былі бацькі...

- Прычым тут бацькі? Вось глядзі, табе сёння семдзесят дзевяць, у сорак пятым было дзесяць, значыць, таму маладому паляку гадоў дваццаць пяць, не менш, і таму сёння яму сто з гакам! Як ён туды пойдзе?

- А я ведаю? - панура прабурчаў бацька ў адказ. - Можа, сын або ўнук прыйдуць. Мы ж людзям слова далі, як ты яго парушыш?

- Не, бацька, так не будзе. Ёсць такое паняцце: тэрмін даўнасці. Ён, калі ты хочаш ведаць, і на самыя страшныя таямніцы дзяржавы распаўсюджваецца. Ну, дапусцім, там нейкія паперы, якія тычацца акаўскага руху ў нашых мясцінах. Дык іх трэба хутчэй даставаць, даводзіць да палякаў і нашых вучоных - хай даследуюць і публікуюць, пакуль гэтая тэма хоць камусьці яшчэ цікавая. Памруць апошнія, хто памятаў і бачыў тую вайну, і яна забудзецца, запыліцца ў падручніках гісторыі. Застанецца голымі датамі, як сёння Мамаева пабоішча або ўзяцце Кіева Пейсахам Вялікім...

- Пейсахам-шмейсахам! Прыйшлі ўжо.

За размовай непрыкметна яны сапраўды абмінулі іхняе поле, прайшлі па схіле, спусціліся ў лагчынку і па вузкай сцежцы набліжаліся да невялічкай балацінкі, над якой навісалі змрочныя, амаль цалкам урослыя ў зямлю доты першай сусветнай вайны. Злева ад сцежкі, амаль да самай цытадэлі, падымалася ўмацавальная сценка, выкладзеная з шэрых, не заўсёды ачэсаных вялікіх камянёў.