Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)

- Што ты задумаў?

- Нiчога, гэта справа мая.

Пасажырскi цягнiк нумар семнаццаць нязвыкла рэзка затармазiў на станцыi. Усе ў вагоне спалохана паўскоквалi з месцаў. Пачулiся выкрыкi, свiсткi па ўсiм цягнiку.

- Што здарылася?

- Стоп-кран сарвалi.

- Хто?

- Дзе?

- У купэйным.

Едыгей тым часам адчынiў Зарыпе дзверы, i яна сышла з цягнiка. А сам пачакаў, пакуль у тамбур уварвалiся праваднiк i кандуктар.

- Стой! Хто сарваў стоп-кран?

- Я, - адказаў Буранны Едыгей.

- Ты хто такi? Якое ты меў права?

- Трэба было.

- Чаму трэба было? Ты што, пад суд захацеў?

- Няхай сабе. Запiшыце ў сваiм акце, якi вы ў суд цi куды яшчэ перадасцё. Вось дакументы. Запiшыце, што былы франтавiк, пуцявы рабочы Едыгей Жангельдзiн сарваў стоп-кран i спынiў цягнiк на раз'ездзе Баранлы-Буранны ў знак жалобы ў дзень смерцi таварыша Сталiна.

- Ты што гаворыш? Хiба Сталiн памёр?

- Па радыё аб'яўлялi. Слухаць радыё трэба.

- Ну тады iншая справа, - разгубiлiся тыя i не сталi затрымлiваць Едыгея. - Тады iдзi, калi такая справа.

Праз колькi хвiлiн цягнiк нумар семнаццаць рушыў далей...

I зноў iшлi цягнiкi з усходу на захад i з захаду на ўсход. А па баках ад чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжалi ўсё тыя ж, адвеку некранутыя пустэльныя пространi - Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.

Касмадрома Сары-Азекi тады яшчэ i ў памiне не было. Магчыма, ён быў хiба ва ўяўленнi будучых творцаў касмiчных палётаў.

А цягнiкi ўсё гэтак жа iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Лета i восень пяцьдзесят трэцяга года былi самымi пакутнымi ў жыццi Бураннага Едыгея. Нi да гэтага, нi пасля нiколi нiякiя снежныя заносы на пуцях, нiякiя саразекскiя спёка i бязводдзе, нiякiя iншыя бядоты i нястачы, i нават вайна, а Едыгей дайшоў да Кёнiгсберга i мог быць тысяч разоў знявечаным цi забiтым, не прынеслi яму столькi пакут, як тыя днi...

Апанас Iванавiч Елiзараў неяк расказваў Бураннаму Едыгею, з якой прычыны бываюць апоўзнi, гэтыя няўмольныя зрухi ў тоўшчы зямной кары, калi абвальваюцца, скрануўшыся з месца, цэлыя схiлы, а то i ўся гара валiцца набок, выварочваючы пароду. I жахаюцца людзi - гэта ж такое бедства жыло побач з iмi!

Нешта падобнае можа адбыцца i з чалавекам, калi застаецца ён адзiн на адзiн са сваiмi неадольнымi супярэчнасцямi i кiдаецца сэрцам i думкай туды i сюды, мiзарнее духам, не адважваючыся прызнацца ў тым нават сябру, бо нiхто на цэлым свеце не ў стане нi дапамагчы, нi зразумець. Пра гэта ён ведае, i гэта страшыць яго. Але тое няўмольнае iдзе, блiзiцца.

Першы раз Едыгей адчуў у сабе такi зрух i выразна ўсвядомiў яго, калi месяцы праз два пасля паездкi з Зарыпай у Кумбель зноў паехаў туды па справах. Ён абяцаў Зарыпе завярнуць на пошту, даведацца, цi ёсць пiсьмы для яе, i калi няма, паслаць тры тэлеграмы па трох адрасах, якiя яна яму дала. Да той пары нi на адно сваё пiсьмо не атрымала яна адказу ад сваякоў. I цяпер яна хацела хоць ведаць, цi атрымалi яны тыя пiсьмы цi не - няхай пацвердзяць гэта. Можа, браты i сёстры не жадалi нават па пошце звязвацца з сям'ёй Абуталiпа.

Едыгей выехаў на сваiм Буранным Каранары ранiчкай, каб дома быць увечары. Канечне, ён мог бы пад'ехаць i цягнiком. Але ён не хацеў гэтага рабiць, шкадуючы Абуталiпавых малых. Абодва яны, i старэйшы, i малодшы, усё гэтак жа дзень пры днi чакалi каля чыгункi бацьку. У iхнiх размовах, гульнях, ва ўсiм немудрагелiстым дзiцячым быццi чаканне бацькi было самым найгалоўным. А памагчы iм тут мог толькi Едыгей, якi ўсё мог i ўсё ведаў.

Едыгей i сам разумеў гэта i таму ўсяляк стараўся, каб малыя меней думалi пра бацьку. Помнячы, што Абуталiп наказваў гаварыць малым пра мора, ён успамiнаў усё новыя i новыя падрабязнасцi свайго дзяцiнства i рыбацкай маладосцi, усялякае рознае пра Аральскае мора. Эрмек быў самым зацiкаўленым слухачом i самым лепшым вытлумачальнiкам ягоных расказаў. Але пра што б нi пачалася размова, ён абавязкова яе паварочваў на бацьку. Едыгей расказваў:

- А на Аральскiм моры ёсць такiя азёры з берагамi, ля якiх расце трыснёг. А ў тым трыснягу хаваюцца паляўнiчыя з ружжамi. I вось качкi ляцяць вясной на Аральскае мора. Зiмой яны жылi на другiх морах, дзе цяплей было, а калi расталi льды на Арале, ляцяць як найхутчэй i днём i ўначы, бо вельмi засумавалi па тутэйшых мясцiнах. Ляцяць яны вялiкай чарадой, хочуць паплаваць у вадзе, пакупацца, пакуляцца, i ўсё нiжэй яны i блiжэй да берага, а тут раптам агонь i дым з-за трыснягу - пах-пах! То страляюць паляўнiчыя. Качкi з крыкам падаюць у ваду. А каторыя залятаюць аж на сярэдзiну мора i кружаць там над хвалямi i крычаць. Бо яны прывыклi плаваць ля берагоў. А да берагоў ляцець баяцца.

- Дзядзька Едыгей, але ж адна качка адразу паляцела назад, туды, адкуль прыляцела.

- А чаму яна туды паляцела?

- Дык мой жа папiка там матросам, ён плавае там на вялiкiм караблi. Ты ж сам казаў, дзядзька Едыгей.

- Ну так, усё правiльна, - успамiнае Едыгей, не цямячы, што да чаго. - Ну i што потым?

- А гэтая качка прыляцела i сказала майму папiку, што паляўнiчыя схавалiся ў трыснягу i стралялi ў iх. I што iм няма дзе жыць!

- Глядзi ты. I праўда!

- А папiка сказаў той качцы, што скора ён прыедзе, што на раз'едзе ў яго два хлопчыкi - Давул i Эрмек, i яшчэ ёсць дзядзька Едыгей. I калi ён прыедзе, мы ўсе збярэмся i пойдзем на Аральскае мора i прагонiм з трыснягоў паляўнiчых, якiя страляюць качак. I зноў качкам будзе добра на Аральскiм моры... Будуць плаваць у вадзе i куляцца вось так, цераз галаву...

Ад расказаў Едыгей пераходзiў на варажбу з каменьчыкамi. Цяпер ён пастаянна насiў пры сабе сорак адзiн каменьчык увелькi з буйную гарошыну. Гэты даўнi спосаб варажбы меў свае сакрэты, свае назвы. Калi Едыгей раскладваў каменьчыкi, прыгаворваючы, каб яны адказвалi без маны i адразу, цi жывы чалавек, iмя якога Абуталiп, дзе ён i цi скора дарога ляжа перад iм, i што на думцы ў яго, i што на душы, малыя засяроджана маўчалi, цiкуючы за тым, як клалiся каменьчыкi. Аднойчы неяк Едыгей неўпрыкмет падышоў да хлапчукоў, якiя гэтак сцiшылiся недзе ў кутку, што не заўважылi яго. Яны цяпер самi варажылi на каменьчыках. Эрмек раскладваў iх як умеў, перад тым кожны каменьчык падносiў да вуснаў i да iлба i кожнаму казаў:

- I цябе я люблю. Ты таксама вельмi разумны, добры каменьчык. I ты не памыляйся, не збiвайся, а кажы сумленна i праўдзiва, гэтак кажы, як гавораць каменьчыкi дзядзькi Едыгея. - Вось бачыш, Давул, паказваюць яны няблага. Вось гэта дарога. Дарога трохi затуманена. Але нiчога. Дзядзька Едыгей кажа, што гэта дарожныя клопаты. У дарозе бывае. Бацька толькi i думае пра дарогу. Ён хоча сесцi ў сядло, але падпруга трохi саслабла. Яе трэба падцiснуць ямчэй. Пачакаем. А цяпер паглядзiм, што на правай рабрыне, што на левай рабрыне. Рэбры цэлыя. Гэта добра. А на лбе што ў яго? На лбе хмурнасць нейкая. Надта ён трывожыцца за нас. На сэрцы, бачыш гэты каменьчык, на сэрцы боль i туга надта сумуе па дому. Цi скора ў дарогу? Скора. Але адна падкова на заднiм капыце каня адстала, трэба перакаваць. Трэба пачакаць яшчэ. А што ў дарожных сумках? О, пакупкi з базару! А цяпер - цi будуць яму спрыяць зоры? Вось бачыш, гэтая зорка - Залатая канавязь. А ад яе пайшлi сляды. Яны яшчэ не зусiм выразныя. Але зразумела, што скора ў дарогу.