Михаил Зарецкий - Двое Жвiроўскiх (на белорусском языке)

Аб чым можа думаць, аб чым можа марыць хлапец у дванаццаць гадоў? От, сцелюцца i сцелюцца смелыя вобразы, пiшуцца фарбай шырокай малюнкi жыцця нязнанага, чароўнага сваёй глыбокай нязбытнасцю.

Ён ужо вандроўнiк, ужо бродзiць па дзiкiх гушчарах адвечных лясоў, жыве сярод лютых звярэй, вядзе з iмi бойку. Вось ужо з тыграм лютым сустрэўся. Ашчэрыўся страшны раз'юшаны звер, выгiнаецца гiбкiм спрунжынавым целам, во-во гатоў кiнуцца. Але ж у яго добрая спадзейная стрэльба ў руках. Стрэл - i валiцца звер, недалужна рычыць, аблiвае крывёй раслiны зялёныя.

I ўздыхае вольна Жвiроўскi-сын, быццам сапраўды мiнуў небяспекў, i, зморшчыўшыся, выцiрае пад носам назойлiвыя падцёкi.

Потым - ён правадыр, вядзе за сабой мiльёны паўстанцаў. Ён абуран страшэннай адвагай, ён цвёрды, як камень, яго ўсе слухаюць, ён аддае мудрыя загады, iх выпаўняюць з маўклiвай павагай. I вось - бой. Льецца кроў, грымяць гарматы, прылятаюць на конях з даносамi, ён сам на канi, на гарачым, буяным стаеннiку. Вось нацiскаюць ворагi, сярод паўстанцаў спалох, сумятня. Ён кiдаецца наперад, сам уразаецца ў гушчу ворага. Усе смялеюць, запаляюцца адвагай, усе за iм, у апошнюю напружную бойку.

I - перамога.

I зноў вольна ўздыхае Жвiроўскi-сын, зноў выцiрае падцёкi.

I чуе, як суха кашляе бацька на ложку, як варочаецца, крэкча.

Вымятаюцца ўраз палахлiвыя мары, пальцы нервова хапаюць за кнiжку. На твары нуда расплываецца кiслай грымасай.

Пачынаецца вечар.

Увечары будзе самае прыкрае. Будзе бацька лекцыi чытаць, будзе глядзець жорсткiм чакаючым поглядам, папраўляць па кнiжцы суха i рэзка. I будзе гаварыць яшчэ, пазiраючы на сына з апаскай затоенай, што ў кнiжцы пiшацца так, а сапраўды вось так, што напiсалi кнiжку бальшавiкi, што не трэба iм верыць, а гаварыць усюды трэба, што верыш... I будзе чакаць тады сын, калi ў бацькi твар затрасецца ад злосцi на гэтых бальшавiкоў i замiтусяцца жыдкiмi вострымi аганькамi цьмяныя вочы. Будзе чакаць, бо знае, што тады прычэпiцца бацька к яму i балюча будзе цягаць за вушы.

А кончыцца вечар доўгiм дакучным маленнем. Будуць стаяць поплеч у змрочнай чырванi лампадкi двое Жвiроўскiх. I будзе сын, шаволячы вуснамi, пазiраць скоса на бацьку, будзе думаць аб тым: чаму гэта бацька, як молiцца, дык падцягвае вусны i непрыемна так шчэрыцца, быццам усмiхаецца нечага едка i прыкра.

I будзе чакаць, пазяхаючы, сын, цi скора бацька кончыць маленне, каб легчы хутчэй i яшчэ хоць трошкi, хоць паўгадзiнкi памарыць.

II

Бывае так, што адна i тая самая думка гадуецца доўга ў двух чалавек уцiшку, затоена - i баiцца, не важыцца кожны сказаць другому аб ёй, зацiскае яе ў самы глыбокi куток iстоты свае, беражэ, як патаемную нейкую схову.

I бывае потым, што думка гэта раптам сама па сабе выслiзае наповерх i робiцца простай, звычайнай. Бывае тады адзiн момант, што звязвае думка гэта двух чалавек блiзкасцю шчырай, сагравае цёплай сяброўскай лучнасцю.

Бывае гэты момант прыгожы i шчасны.

Так гадавалася думка адна ў двух Жвiроўскiх.

Маладое сэрца Жвiроўскага-сына на волю рвалася. Душыў шэры гнёт жыцця нуднага, жыцця тупога i вузкага, як сляпая нара. Нязбытныя мары - далёкiя, як небасхiл, як ружовыя ценi вячэрняй зары, цягнулi некуды, пенiлi ў сэрцы дзiцячым шчымлiвыя няясныя парываннi.

Нязбытныя мары, далёкiя... Яны толькi акраса, толькi ружовы свет, у якi можна на час акунуцца, каб аквяцiць хоць у думках, хоць на момант адзiн шэрасць жыцця.

А хочацца часам блiжэйшага нечага. Хочацца, каб у жыццi было трохi пярэстасцi, каб не драўляная гэтая аднастайнасць заўсёды, штодня. Хочацца смеху, песень хоць трошкi. Каб вырвацца на часiнку з-пад бацькавай волi цяжкай, жалезнай, - быць такiм, як iншыя дзецi, як большасць дзяцей.

У школе Жвiроўскi ад усiх старонiцца, у школе няма ў яго блiзкiх сяброў. Прыйдзе i заб'ецца ў куток свой, стулiцца, сцiснецца, як птушанё адзiнотнае, i пазiрае нясмела, водзiць спалохана востранькiм носам, дзюбкай птушынай.

У школе заўсёды поўна жывога дзiцячага тлуму. Сплятаецца ў бязладдзе дружнае звон галасоў - смелых i рэзкiх, працятых свежым задорам дзяцiнства вольнага.

Гоман, пiск, смех, песнi. I ўсё - абрыўкамi ўзмыўнымi, усё - выбухi, узлёты напорнай бурлiвасцi маладога жыцця.

Жвiроўскаму тлум гэты сэрца сцiскае. Жвiроўскаму ён спакуса вечная цяжкая, невымоўная спакуса. Часамi ледзьве стрымаецца, каб не ўбiцца ў гурму дзяцей, каб не злiць свой цiхенькi слабенькi голас з гэтай пярэстай жывой сумятнёй. Хочацца ж i яму гэтага звону вясёлага. Хочацца ж i яму хоць трошачкi смеху, хоць трошачкi песень. I падмывае нешта ўнутры, i цяжка ўседзець на месцы - у куточку сваiм. I тады сэрца даўка сцiскаецца, а ў востра ўзнятым носе, у дзюбцы птушынай пачынае шчыпаць нешта, выцiскаць на вочы балючыя слёзы.

Тады скрозь зацятую злосць, скрозь шчымлiвую боль унутры праразаюцца жорсткiм рыпеннем сухiя бацькавы словы:

- Трымайся сам па сабе, не зводзься нi з кiм, кампанiя да дабра не давядзе. Сыдзешся з iмi, яны i падвядуць цябе, ашукаюць. Iм што, яны выкруцяцца, чыстымi выйдуць адусюль. А ты i ўлiпнеш, як мухiна ў цеста. Не глядзi, што яны дружакi такiя...

Разам з сухiмi жорсткiмi словамi выплывае злосны i едкi бацькаў твар, ашчэраны дзiкай усмешкай-грымасай.

Страшна Жвiроўскаму, што бацька агiдным здаецца, што злосць на яго мiмаволi ўцiскаецца ў сэрца. Гонiць тады, як мага гонiць вон з галавы спакусныя думкi, сiлком прымушае сэрца радзiць пачуццё адданай пакорнасцi. Шэпча настойна, упарта, каб заглушыць iншыя думкi, iншыя словы:

- Татачка... татачка... Даруй мне... Я буду слухаць... Я не буду крыўдзiць цябе...

I нецярплiва чакае, ахмелены тлумам, збянтэжаны роiлам думак напружаных, каб хутчэй скончылiся заняткi, каб не было ўжо нi тлуму таго, нi звону дзiцячага, каб пабегчы, сцiснуўшы сэрца, да бацькi i стулiцца ў норцы сваёй, забыцца на ўсё, толькi ўцiшку, непрыметна для ўсiх пацяшаць сябе глыбока-нязбытнымi марамi.

Думка тая прыйшла к Жвiроўскаму-сыну перш як далёкая палахлiвая мара. Прыйшла ў той дзень, як было нейкае рэвалюцыйнае свята, як разам з бацькам хадзiў ён па вулiцы i з захапленнем углядаўся смаглымi вачыма ў чырвоныя сцягi, у блiскучыя трубы аркестраў, у стройныя рады людскога натоўпу, як пiў нутром усiм песнi бадзёрыя - звонкiя i шырокiя, як бязмежны прастор.

Бацька бурчаў тады, але цiшэй, як звычайна, i голас яго быў убогi, сiпучы - слабы ў злосцi бяссiльнай.

Сын тады бацьку не слухаў. Сын думаў сваё. Сын марыў аб нязбытным, аб немагчымым i разам такiм простым, даступным, марыў аб чырвоным гальштуку.

О, каб знаў тады бацька сынавы думкi!

Вось з таго часу чырвоны гальштук закрасаваў у ваччу Жвiроўскага-сына, стаў яго таемнай марай. Ужо ў час пасля полудня ён не брадзiў па дзiкiх зараслях лесу адвечнага, не змагаўся са звярамi крыважэрнымi, а з чырвоным гальштукам на шыi, з радасным боем у грудзях хадзiў у стройных радах пiянераў, пад задорны ядраны гул барабанаў, пад бязмежна-шырокiя, вольныя спевы.