Тажис Мынжасар - Шежірем сыр шертсе

«Ұлы жүз» бірлестігі Жетісу жерінде көне заманнан қоныстанып келе жатқан Шу мен Талас, Сыр мен Іле өзендерінің құнарлы кең алқаптарын иеленді. «Орта жүз» бірлестігі сайын Сарыарқа даласы мен соған иығы тиіп жатқан жақын жерлерді жайлады. «Кіші жүзге» Еділ, Жайық арасы мен Орал маңына дейінгі жерлер тиді. Әлбетте, билігіне қарай әр ханның кезінде бұл жерлер бірде қолдан шығып, бірде қайта иемделініп, бірде тарылып, енді бірде кеңейіп отырды. Сондықтан соғыс-түйіс жиі болып тұрған аумалы-төкпелі заманда пәлен жер түгендікі деп біржолата кесіп айту қиын еді. Бүгінгі менің жерім ертең өзгенің иелігіне айналып кетіп жатты. Бәрі шартты түрде кесіліп, белгіленіп отырды. Біз де шартты түрде айтып отырмыз.

Тілі дегеннен шығады, «үш жүз» жұртының сол кездегі тіл ерекшеліктері диалектілер түрінде күні бүгінге дейін сақталған. Мысалға, батыс қазақстандықтар бізге машық емес «қасқа», «нән», «не зат»сияқты сөздерді жиі қолданады. Сосын олар ауыз-екі тілінде «ұлы жүз» үйсіндері сияқты алыстан орап, майдалап сөйлемей, кісінің үлкен-кішілігіне қарамай «сен»деп турасынан тартып сөйлейтіндігін де айтып кетсе болады. Сол сияқты қызылордалықтарды да ән айту әуені мен ырғағына, терме тарту ерекшеліктеріне қарап, өзгелерден тез айырып, тани аласыз. Қарақалпақстан жақтан келген қазақтар тіліміздегі «мақұл», «жарайдының» орнына «боладыны»көп қолданады. Ал тойхана өткізерде жасайтын әдет-ғұрып, дәстүрлеріміз, ырым-жырым, жоралғыларымыз өзінше. Осы күндері балаларымыз үйленер болса, баратын жерінің салт-дәстүрін әлек-шәлек болып сұрастырып жатқанымыз. Алайда, бұл біздің бір ұлт ішінде құда-жекжат, құдандал болып, өзара түсінушілік, сыйластық, жарастық тауып, бір әкенің балаларындай тату-тәтті өмір сүріп, тұрмыс құрып жатуымызға кедергі жасап жатқан жоқ. Бұл сонау Қасым, Ақназар хандар тұсында да ұлт болып топтасып, өз мемлекеттігімізді құруға нұқсан келтірген емес.

Әулетімізде біразымыздың аналарымыз, нағашыларымыз, енді біразымыздың құда-жекжаттарымыз, ал өкше басып келе жатқан біраз өскелең ұрпақтарымыздың шаңырақ ұйтқысы, өмірлік жансеріктері–келіншектері жер жәннаты Жетісу мен шөбі шүйгін, суы салқын сайын Сарыарқа даласын мекендеуші «Ұлы» және «Орта» жүз, сондай-ақ кейбір жүздерге кірмейтін рулардан болғандықтан, осы жүздер мен сол рулар тобы хақында да һәм қысқаша болса да мағлұмат беріп, әңгімелеп, тіл сындырып кеткенді жөн деп таптық.

Қазақ жүздерін жете зерттеген өткен ғасырлық атақты ғалымымыз Мұхамеджан Тынышпаевтың әңгімеміздің басында атап кеткен «Қазақ руларының генологиясы» деген тарихи еңбегінде («Рух» газеті. № 6. 2001 ж.)келтірген ру-тайпалық бірлестіктер жөніндегі мәліметтері Қазақ Совет энциклопедиясының «Жүз» мақаласындағы деректерден пәлендей айырмашылығы жоқ (4 т. 521б.).Мұнда да қазақтар үш «жүзден» тұрады. «Ұлы жүзге»: Сарыүйсін, Қаңлы, Албан, Суан, Дулат, Жалайыр, Шапырашты, Ысты, Ошақты Сіргелі және Шанышқылы; «Орта жүзге»: Арғын, Қыпшақ, Найман, Қоңырат, Керей, Уақ; «Кіші жүзге»: алшындардан тұратын 3 топ: Әлімұлы, Байұлы, Жетіру кіреді. «Ұлы жүз» қазақтары қазан төңкерісіне дейін-ақ қазіргі Талдықорған (Қаратал өзенінің сол жағы), Алматы, Тараз, Шымкент және Ташкент қалалары маңын; «Орта жүз» қазақтары Талдықорған (Қаратал өзенінің оң жағы), Семей, Павлодар, Қарағанды, Көкшетау, Астана, Торғай, Қостанай (солтүстік-шығыс жағы), Жезқазған, Қызылорда (шығыс жағы), Шымкент (батыс жағы) қалалары мен Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облысы жерлерін; «Кіші жүз» қазақтары Орал, Ақтөбе, Атырау, Ақтау, Қызылорда (батыс жақ жартысы), Қостанай (оңтүстік-батыс жағы) қалалары мен Жамбыл облысы (солтүстік-батыс жағы) жерлерін мекендеді. Олардың тілінде де, тұрмыс-салт, әдет-ғұрыптарында да кейбір өзгешіліктердің бар екендігі жөнінде біз осының алдында айтып кеткенбіз. Енді осы үш жүз тарихына азды-көпті болсын тоқталып кетейік.

5 бөлім

ҰЛЫ ЖҮЗ ХАҚЫНДА

Сонымен «Ұлы жүз» жөнінде қысқаша баяндап кетер болсақ, аңыз бойынша олар бастауларын Майқы бидің Бақтиярынан өрбитін Үйсін батырдан алады. Одан –Абақ, Жансақал (Тарақ) дүниеге келеді. Абақтан–Ақсақал, ал Жансақалдан–Жалайыр. Бұл атау оған шашының екі жаққа жалданып, бөлініп туғандығына орай берілсе керек. Одан–Манақ, ал кейбір деректер бойынша одан–Шуманақ пен Сырманақ. Олардан–Орақты, Жазықты, Тарихты. Тарихтыдан ұл болмай, Орақтыдан–9 ұл, ал Жазықтыдан–3 ұл туғандықтан олардан тарайтын ұрпақтар кейін 12 ата Жалайыр деп аталып кетеді. Сонымен Ақсақалдан Айдарлы мен Сақалды дүниеге келеді. Деректерде олар егіз, екеуі де батыр делінген. Нәмі абақтық Сақалды керей руының қызына үйленіп, түрлі себептермен солардың ортасында біраз уақытқа қалып қойғандықтан одан өрбитін ұрпақтар кейін абақ-керей аталып кетеді. Ал Айдарлы үйленген Уасила-Банудан әйгілі Қараша би туады. Қараша би үйсін тайпаларын бііктіріп, 100 мың әскерімен қытай басқыншыларына қарсы күресіп, сондай үлкен шайқастардың бірінде қаза тапқан батыр, қолбасшы. Аты алты алашқа мәшһүр атақты Байдібек би мен бауыры Байтулы (Байдулла) осы кісіден туған. Байтулыдан – Шақшам. Ендігі бір деректерде Қараша бидің бұдан басқа Жәнібек, Мәділбек деген де ұлдары болған. "Ұлы жүздің негізін құраған тайпалар Бәйдібектің балалары" ,– деген тұжырымды Қазақ Совет энциклопедиясының "Үйсін" мақаласынан да ұшыратасыз (Алматы, 1977 ж., 11 т.,Үйсін, 401 б.).

Бәйдібек би ата-анасынан 3 жасында жетім қалып, жақын туыстарының қолында өсті. Шынтас байдың табынын бағып жүріп есейді. Байдың малын барымташы, жаулардан қорғаймын деп жүріп шабандоз, сайыскер, батыр, жауынгер болып қалыптасты. Сөйтіп жүріп ел арасында әділ шешен-би деген де атаққа ие болды. Оның сол кездері айтқан сөздері халық жадында қанатты сөздер, мақал, мәтелдер ретінде осы күнге дейін сақталып қалды. Бір деректер бойынша шамамен 1356–1419жылдары өмір сүрді.

Бәйдібек би кейін келе табын-табын жылқылары, қора-қора ірілі-ұсақты малдары бар жұртқа сыйлы, құрметті, бақуатты, бай адамға айналды. Үш әйелі болды. Бірінші әйелі Арыстан бидің қызы Гүлжамал еді. Оны жұрт Сары бәйбіше деп атады. Екінші әйелі Қызыл бидің қызы Зеріп, ал үшінші әйелі тарихта "Домалақ ана" деген атпен әйгіленіп қалған, дала ақсүйегі саналатын қожаның қызы Нұрила ана еді. "Домалақ ана" деген ат оған бір қолының саусақтары доғалданып кеміс біткендігіне орай таңылған-ды.