Далержон Ходжибаев - Комплекси таълимӣ-методӣ: Экологияи муҳандисӣ

Дар шароити иқлими хушку гарм об воситаи асосии зиндагӣ ба ҳисоб рафта, дар қатори замин аз ҳама захираи муҳими табиӣ барои иқтисодиёт ва аҳолии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ маҳсуб меёбад. Истифодаи ғайриоқилонаи захираҳои обу замин сабаби буҳрони экологии баҳри Арал гаштааст. Проблемаи асосии обии мамлакатҳои Осиёи Марказӣ, аз он ҷумла Тоҷикистон, фақат норасогии об нест, инчунин ба талаботи замонавӣ ҷавобгӯй набудани самаранокии обрасонӣ ва истифодабарӣ мебошад.

Резиши умумии солонаи дарёҳои дар ҳудуди Тоҷикистон ташаккулёфта 64 километри мукаабро ташкил медиҳад, резиши солонаи ҳамаи дарёҳое, ки аз қаламрави Тоҷикистон мегузаранд, ба 80 километри мукааб мерасад. Дар ҳудуди Тоҷикистон нисфи ҳаҷми дарёҳои ҳавзаи Баҳри Арал ташаккул меёбад. Дарёҳои асосӣ Панҷ, Вахш, Кофарниҳон, Зарафшон ва Сирдарё ба ҳисоб меравад. Захираҳои обии дарёҳо аз ҳисоби обшавии барф ва пиряхҳо ва боришот ташаккул меёбанд. Дар Тоҷикистон шабакаи зичи дарёҳо вуҷуд дорад, ки он иборат аз 947 дарёҳо бо дарозии зиёда аз аз 10 километр ва дарозии умумии ин дарёҳо зиёда аз 28 ҳазор километрро ташкил медиҳад. Гузариши аз ҳама зиёди оби дарёҳо дар давраи максималии обшавии барф ва пиряхҳо дар моҳҳои июн-август мушоҳида мешавад. Дар баъзе ноҳияҳои камбориши ҷануб об намерасад.

Майдони пиряхҳо 8 ҳазор километри мурабаъ (6% ҳудуди мамлакат)-ро ташкил медиҳад, захираи об дар пиряхҳо 550 километри мукааб арзёбӣ мешавад, ҳаҷми пиряхи калонтарини мамлакат – Федченко ба 93 километри мукааб баробар аст, ки он аз ҳаҷми умумии дарёҳои Тоҷикистон зиёд аст. Вале пиряхҳо абадӣ нестанд ва обшавии онҳо зери таъсири гармша-вии иқлим идома меёбад. Масоҳати бо пиряхҳо пӯшидашуда аз аввал ва миёнаи асри гузашта алакай тақрибан 25-30% коҳиш ёфтааст (тибқи арзёбии ҳаҷми пиряхҳои миёна ва хурд). Дар назар аст, ки то соли 2050 ин масоҳат боз 25-30% коҳиш меёбад, ҳаҷми дарёҳои асосӣ бо- шад, дар натиҷаи босуръат зиёд шудани миқдори об аз ҳисоби пиряхҳо дар аввал меафзояд, вале баъдтар, дар баробари хароб гаштани пиряхҳо, кам мегардад. Сарфи максималии ҳаҷми оби дарёҳо ба муҳлатҳои пештар мегузарад ва тобистон ва тирамоҳ, вақте, ки заминҳои кишоварзӣ аз ҳама зиёд ба об ниёз доранд, кам мегардад. Таҳдиди селфароӣ зиёд мешавад.Кулҳои мамлакат қариб 44 километри мукааб об дорад. Кули Сарез дар Помир, ки он соли 1911 дар натиҷаи сангрезӣ дар давраи заминларза ба вуҷуд омадааст, 17 миллиард метри мукааб оби нӯшокӣ дорад. Кулҳои сарбаста дар шарки Помир оби намакдор дорад. Калонтарин кулҳои Тоҷикистон инчунин обанбори Қайроққум бо ҳаҷми 3,4 миллиард метри мукааб ва обанбори Норак бо ҳаҷми 10,5 миллиард метри мукааб, ки болотар аз он айни замон обанбори боз ҳам калонтар сохта шуда истодааст, дохил мешаванд. Ҳамагӣ дар мамлакат 10 обанборҳо вуҷуд доранд, ки онҳо барои истеҳсоли электроэнергия ва обёрӣ истифода бурда мешаванд. Қариб 95% электроэнергия дар Тоҷикистон дар неру- гоҳҳои обӣ истеҳсол мегардад, асосан дар силсила НБО-ҳо дар дарёи Вахш. Барои бисёрии дарёҳо лойолудшавӣ хос аст, ки он дар натиҷаи такшинии лой ғунҷоиши фоиданоки кулҳоро кам мекунад.

Ҳаҷми сарфи обҳои рӯизаминӣ айни замон қариб 10 километри мукааб дар як сол, истифодабарии онҳо – 8 километри мукаабро ташкил медиҳад. Ба ғайр аз обҳои рӯизаминӣ дар Тоҷикистон обҳои зеризаминӣ истифода бурда мешаванд (қариб 1 километри мукааб дар як сол), инчунин қисми об такроран истифода бурда мешавад, асосан барои эҳтиёҷоти саноат ва обтаъминкунии шаҳрҳо . Барои табобат ва нӯшидан обҳои зеризаминии минералӣ истифода бурда мешаванд, аз ҷумла Обигарм, Хоҷа- Оби-гарм, Шоҳамбарӣ ва Гарм – Чашма.

Истеъмолкунандаи асосии об ин заминҳои кишоварзии обёришаванда мебошанд, ки ҳиссаи онҳо дар истифодабарии об 75-80%-ро ташкил медиҳад, ё 6,5-7 километри мукааб дар як сол. Дар баробари ин талафоти об дар давраи обёрӣ зиёд аст ва он зиёда аз 20%-ро ташкил медиҳад, сабаби асосии он истифодабарии усулҳои куҳнаи ирригатсионӣ (обмонии ҷуякӣ), каналҳои обрасонӣ рӯйпуш нестанд, омили иқтисодии сарфа намудани об вуҷуд надорад. Дарозии каналҳо 30 ҳазор километрро ташкил мекунад; шабакаҳои заҳкашу заҳбурҳо – 11 ҳазор километр. Ҳисоби омории истифодабарии об солҳои тӯлонӣ боз гузаронида намешавад. Қисми зиёди маълумотҳо дар бораи истифодабарии об дар хоҷагии қишлоқ дар асоси пурсишӣ – баҳодиҳӣ ҷамъоварӣ мешаванд ва камбудиҳои он зиёд аст.

Технологияҳои замонавии обёрӣ, масалан, обёрии қатрагӣ, истифодабарии обро 50-80%

дар муқоиса бо усулҳои ҳозира сарфа мекунад, вале бо сабаби арзиши баланди ин технологияҳо ва нархи пасти (тарифҳои) об, қариб истифода бурда намешаванд. Обёрии зиёду ғайрисамаранок на танҳо ба талафоти зиёди об, инчунин ба шӯршавӣ ва бодлесии замин ва дигар оқибатҳои нохуш оварда мерасонад. Масалан, дар водии Ёвон партоиши обҳои дренажӣ ба хокҳои ноустувори теппаҳо ва обёрии исрофкорона ташкил ёфтани оббурдаю ҷариҳои калон оварда расонд.

Барои обёри на танҳо оби бисёр, балки энергияи зиёд низ сарф мегардад. Стансияҳои обкаш ҳар сол 1,3-1,5 миллиард киловатт – соат қувваи барқ (15-20% аз ҳаҷми умумии истеҳсоли он) барои кашида гирифтани 5-6 миллиард метримукааби об, асосан дар давраи тобистон, истеъмол мекунанд. Қисми зиёди насосҳои обкашкуҳнаю фарсуда шудаанд ва барқарорсозиро талаб мекунанд. Хароҷот барои барқарсозии системаи ирригатсионӣ 1 миллиар доллари ИМА арзёбӣ мегардад, аммо дар 15 соли охир ба мелиоратсия ва обёрӣ дар намуди қарзҳо, грантҳо ва кумаки техникӣ фақат 200 миллион доллари ИМА хароҷот шудааст, ки он 5 маротиба аз талабот кам аст.

Хоҷагиҳои фермерӣ дар ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон муттаҳид мегарданд, то ки ҳисоби истифодабарӣ ва тақсимоти байнихоҷагии об, ҷамъоварӣ, пардохти ҳаққи хизматрасонӣ ва истифодабарии иншооти байнихоҷагиро таъмин намоянд. Ҳамагӣ 400 ассотсиатсияҳои обистифодабарандагон ташкил шудаааст (АИО). Вале пардохти ҳаққи истифодабарии об танҳо хароҷоти минималии онро (қувваи барқ барои кори насосҳо ва корҳои нигоҳдории каналҳо), хароҷоти гузаронидани корҳои барқарорсозӣ, нигоҳбонии ҳавзҳои об, дар бораи пардохт барои об, ҳамчун захира ва хизматрасонии экосистемавӣ (бо усули табиӣ тоза кардани об ва ғайра) тамоман гап намеравад. Нархҳои паст, аз як тараф, шакли дастгирии иҷтимоии аҳолӣ ба ҳисоб мераванд, аз тарафи дигар, сабаби ғайримақсаднок истифода бурдани об, суст ҷорӣ намудани технологияҳои замонавӣ ва зиёдшавии норасогии маблағҳо барои барқароркунӣ мегарданд. Ба вазъияти истифодабарии захираҳои обӣ кам гаштани майдони кишти пахта то 350-400 ҳазор гектар таъсири мусбӣ расонд, ки н ба кам гаштани истифодабарии умумии об дар хоҷагии қишлоқ сабаб шуд.

Ҳиссаи истифодабарии оби нӯшокӣ ва барои зарурияти хоҷагӣ дар истифодабарии умумии он 4-5% -ро ташкил медиҳад, барои зарурияти саноат-2-3%; қисми зиёди ин об аз ҳисоби обҳои зеризаминӣ истифода бурда мешаванд. Аз 400 чоҳҳои КВД «Хоҷагии манзилию коммуналӣ» нисфи он ба таъмири капиталӣ ниёз дорад. Ба ҳолати соли 2015 барои аҳолӣ қариб 20 ҳазор ҳисобкунанкҳои об насб шудааст, аз зарурияти умумии 200 ҳазор ҳисобкунанкҳо 10%-и ин миқдорро ташкил медиҳад.