Гайто Газданов - 1-176 verstka

Я ішоў аднойчы ўвечары па горадзе, без пэўнай мэты, думаючы пра гэта, і раптам успомніў адну з размоў, якая ў мяне была з Андрэем шмат гадоў таму. Мы ішлі з ім тады па бульвары St. Michil, была празрыстая вераснёўская ноч. За некалькі дзён да гэтага ён вярнуўся з Венецыі, дзе пабываў упершыню, і распавядаў мне пра свае ўражанні. З усяго, што ён бачыў, яму больш за ўсё запомніліся тады — Ян Хрысціцель Данатэла і «Узнясенне» Цінтарэта.

— Высокі жабрак у бронзавых складках сваіх лахманоў, якога нельга забыць, — казаў ён. — І «Узнясенне». Ты разумееш: мноства крылаў анёлаў, якія ляцяць уверх, і ў сярэдзіне гэтага нястрымнага руху Хрыстос, якога ўзносяць на неба. Якім жудасным геніем трэба было быць, каб стварыць такія рэчы. Пасля гэтага пачынае здавацца, што жыць так, як ты жыў да гэтага часу, больш нельга.

— Мне заўсёды здаецца, што жыць так, як мы жывём, нельга, — сказаў тады я. — Можа быць, тое, што ты бачыў у Венецыі, толькі падкрэслівае, робіць гэта разуменне больш выпуклым, калі хочаш. Але калі ты ўспомніш аб тым, што ты думаў да паездкі ў Італію, ты ўбачыш, што ты ведаў гэта ўжо раней.

— Так, але і не так, — сказаў ён, — і не тое. Тое, што мяне забівае, ты разумееш, гэта адначасовае і паралельнае існаванне такіх розных светаў і гэтая нясцерпная разнастайнасць адчуванняў, якіх ніякая сіла ўяўлення не можа злучыць у адно. Кожны з нас вядзе некалькі існаванняў, і тая велізарная адлегласць, якая іх падзяляе, для мяне незразумелая і страшная. Я не магу сябе ў гэтым знайсці.

Ён спыніўся і апусціў галаву — і збоку атрымлівалася ўражанне, што ўначы на бульвары стаіць чалавек, які ўважліва глядзіць на свае ногі. Потым ён падняў галаву і сказаў:

— Я не магу зразумець, што чалавек, які сочыць за разлівам сімфоніі, за тым, як яна расце і пашыраецца, потым раптам цудоўна звужаецца і вяртаецца да тых дзвюх нотаў, з якіх яна нарадзілася, — я думаю цяпер пра Пятую сімфонію Бетховена — гэты чалавек, які на працягу доўгіх хвілін жыве ў гэтым свеце і ў якога назаўсёды ўвайшоў гэты незвычайны рух гукаў — як можа гэты чалавек пасля гэтага, выйшаўшы з канцэртнай залы, спакойна вярнуцца да таго, што было да гэтага часу.

— Я не бачу ў гэтым непрымірымай супярэчнасці, — сказаў я.

— Я не кажу пра супярэчнасць, я не супастаўляю зразуменне мастацтва з іншымі чалавечымі пачуццямі, — сказаў ён. — Але мяне палохае адлегласць, што раздзяляе на розныя светы тую прастору, у якой я згубіўся калісьці даўным-даўно і ў якой я больш не магу знайсці сябе.

— Можа быць, геній, у прыватнасці, валодае здольнасцю адначасовага спасціжэння ўсіх гэтых розных светаў — той здольнасцю, якой арганічна пазбаўлены простыя смяротныя. Не пабудовы тэарэтычнай канцэпцыі, у якую з аднолькавым правам пайшлі б усе чалавечыя пачуцці ў іх неверагоднай разнастайнасці, — а нечага іншага — стыхійнага і беспамылковага разумення ўсяго гэтага.

— Можа быць, — прамовіў ён. — Але ў такім выпадку варта сказаць, што разуменне генія нам недаступнае. Не яго праявы, а яго прыроды.

Я ішоў цяпер па доўгай і вузкай фларэнційскай вуліцы. Была позняя ноч з нерухомым паветрам і зорным небам. Чвэрць стагоддзя таму назад, у Парыжы, калі мы гаварылі з Андрэем, тыя ж невырашальныя пытанні займалі маю ўвагу. Калі б мне сказалі тады, што мы пражывём дваццаць пяць гадоў, пройдзем праз разбуральную вайну, будзем сведкамі гібелі мільёнаў людзей — і пасля ўсяго гэтага зноў вернемся да тых жа пытанняў, я б не паверыў. Я б сказаў, што гэтага не можа быць, што нас чакае павольнае і натуральнае душэўнае здранцвенне, праз якое мы таксама павольна будзем ісці да смерці, усё будзе паступова губляць сваё значэнне — і пачуцці іншых людзей, і творы мастацтва, і прырода генія. Але гэта сталася не так. Кожнаму з нас быў дадзены ягоны асаблівы свет, законы якога не змяняліся ад часу. Таму цяпер у Фларэнцыі я думаў пра тое самае, пра што думаў тады ў Парыжы — з той самай бясплённай і безнадзейнай настойлівасцю. І якраз таму Андрэй вёў цяпер такое жыццё, адчуваючы агіду да таго, што ён рабіў, і думаючы пра тое, што сказала б Саламея.

***

Аднойчы ўдзень я ішоў спачатку па via Ghibellina, а затым звярнуў у вузенькую вуліцу, што адыходзіла ад яе пад прамым вуглом. Тут жылі вельмі бедныя людзі, якія займаліся збіраннем жалезнага хламу. Першы, каго я ўбачыў, быў смуглявы хлопчык гадоў пятнаццаці, які з выразам наіўнай радасці на твары нёс у руках некалькі заржавелых пружын з нейкай разламанай канапы. Праз вузкія ўваходы ў дамы былі часам бачны двары, заваленыя іржавым жалезам самага рознага паходжання. Дайшоўшы да сярэдзіны вуліцы, я ўбачыў майстэрню таго самага шаўца, пра якога мне распавядаў гаспадар майго пансіёна. Гэта быў шыракаплечы чалавек са смуглявай скурай: у недастатковым асвятленні — вуліца была цёмная — нерухомы ягоны твар мне здаўся падобным на бронзавы профіль. Насупраць сядзела ягоная жонка, тая самая жанчына, якую ён прывёз з Францыі. Калі я спыніўся каля акна, яна падняла галаву і зірнула на мяне — і я павінен быў зрабіць намаганне, каб не ўскрыкнуць ад здзіўлення. Я сустрэў знаёмы, абсалютна без змен, пагляд шэрых сярдзітых вачэй і пазнаў Саламею.

Я павярнуўся і хутка пайшоў да свайго пансіёна. Там я выклікаў пакаёўку і папрасіў яе аднесці запіску жонцы шаўца. У гэтай запісцы я прасіў Саламею прыйсці на наступны вечар, у сем гадзін, на вакзал, дзе я спадзяюся яе спаткаць.

Калі пасля вайны мне сказалі, што яна забітая, я вельмі смуткаваў. Але гэта было нішто ў параўнанні з тым халодным адчаем, якое ахапіла мяне ў той вечар, калі я чакаў яе на вакзале. Паўз століка, за якім я сядзеў, праходзілі турысты, немцы, англічане, амерыканцы, французы, да мяне даходзілі іх словы, якія я чуў, але не разумеў іх сэнсу. Я бачыў перад сабой твар Андрэя — не таго злыселага чалавека, які пісаў цяпер словы для прыпевак і адчуваў агіду да самога сябе і сваіх кліентаў, а Андрэя дваццаць пяць гадоў таму, з яго далёкімі і захопленымі вачыма, і чуў яго словы: — Не, ты не можаш зразумець, ты ніколі не зразумееш. Не, гэта было занадта жорстка. Калі б Саламея была жывая...

Я думаў, што яна не прыйдзе. Але яна прыйшла. Калі яна наблізілася да майго століка і я ўстаў і падсунуў ёй крэсла, яна пільна паглядзела на мяне — так, быццам чагосьці баялася. Я не ведаў у яе гэтага выразу вачэй. Праглынуўшы сліну ад хвалявання, я спытаўся ў яе:

— Як усё гэта магло адбыцца?

Не адказаўшы на маё пытанне, яна спытала:

— Ён жывы?

— Жывы. Ён думае таксама, як думаў я да ўчарашняга дня, — што цябе забілі. Ён мала падобны цяпер на таго, якім быў да вайны, як ты не падобная на ранейшую Саламею.

— Ты знаходзіш, што я вельмі змянілася?

Не, вонкава яна змянілася менш, чым можна было чакаць. Яе твар ацяжэў, над ротам з’явіліся маршчыны, але яна была яшчэ прывабная.