Гайто Газданов - 1-176 verstka

— Я не меў на ўвазе знешнія змены. Але ты не адказала мне, як усё гэта адбылося. Паўтараю, мы ўсе былі ўпэўненыя, што цябе забілі на поўдні Францыі ў час вайны.

— Я была вельмі цяжка параненай, — сказала Саламея. — Я думала, што памру, я ў гэтым не сумнявалася. Потым адбылася звычайная сусальная гісторыя, ведаеш, як пішуць у дурных сентыментальных кнігах: мяне падабраў малады італьянец, данёс мяне да шпіталя і потым прыходзіў да мяне кожны дзень. Праз тыдзень доктар сказаў мне, што я застануся жывая.

Яна дастала цыгарэту і закурыла. Я ўспомніў, што раней яна не курыла.

— Ты памятаеш, што было ў час вайны? Для многіх людзей, у тым ліку для мяне, усё складанае знікла. Засталіся самыя простыя рэчы: голад, небяспека, страх смерці, холаду, болю, стомленасць і несвядомае разуменне таго, што ўсё ў жыцці проста і страшна. А тое, пра што можна марыць, гэта толькі цяпло, сон, ежа, бяспека, дах над галавой — што яшчэ?

— Так, так, я разумею, — сказаў я. — Але каменны век канчаецца.

— Калі мы потым прыехалі з ім у Фларэнцыю, — сказала яна, — вайна скончылася, небяспекі больш не было. Маленькія дзеці гулялі на вуліцах, свяціла сонца, было цёпла. Але ўсё, што было раней, перастала існаваць. Хіба ты не заўважыў, што таго свету, які быў да вайны, больш не існуе?

— Гэта можна было б сказаць, нават калі б вайны не было. Вядома, таго свету больш не існуе. Але той, які змяніў яго, не абавязкова павінен быць абмежаваны акном шаўца на вузкай вуліцы, якая выходзіць на via Ghibellina, і тым, што ўяўляе цяпер тваё жыццё. Варта было пражыць такое жыццё, прайсці праз такія выпрабаванні і ацалець — каб усё скончылася так? Мне здаецца, што ты заслугоўваеш лепшага.

— Ты ўпэўнены, што тое, пра што ты думаеш, лепшае?

— Не, — сказаў я. Можа быць, гэта мне ўяўлення нестае, але мне ўсё ж такі здаецца, што нельга больш скалечыць сваё існаванне, чым так, як ты гэта зрабіла. Я памятаю, што ў ранейшыя часы ты марыла пра іншае.

— А можа, шчасце ў тым, што табе ўдаецца абмежаваць сябе і зразумець, што галоўнае — гэта некалькі нескладаных рэчаў?

— Так жывуць дзясяткі мільёнаў людзей. Але ёсць іншыя, якім гэтага недастаткова.

Я паглядзеў ёй у вочы і раптам са здзіўленнем убачыў, што ў іх стаяў спакойны і абыякавы выраз, з тым лёгкім адценнем перавагі, які я ведаў раней, але які цяпер мне здаваўся недарэчным і незразумелым. Ранейшы адчай ахапіў мяне, я падумаў, што так гэтага пакінуць нельга. Я сказаў: — Я прапаную табе наступнае. Зараз мы выйдзем адсюль. Мая машына стаіць за вуглом. Я заеду на некалькі хвілін у пансіён і аплачу за пражыццё. У цябе ёсць якое-небудзь пасведчанне? Заўтра мы будзем на французскай мяжы. Заўтра ўвечары ты будзеш у Парыжы, а яшчэ праз тыдзень ты забудзешся пра ўсё, што папярэднічала твайму вяртанню.

— Не, — сказала яна. — Ты паедзеш з Фларэнцыі і вернешся ў Парыж без мяне.

— Ты катэгарычна адмаўляешся ехаць?

— Што я буду рабіць — у гэтым далёкім чужым горадзе?

Толькі ў першую хвіліну размовы з ёй я пачуў у яе голасе хваляванне, гэта было тады, калі яна спытала, ці жывы Андрэй. Увесь астатні час яна была спакойная — стан, які ёй быў цалкам неўласцівы раней.

— Ты забываеш пра час, мой дружа, — сказала яна, устаючы. — Тое, у чым ты жывеш, гэта рух ценяў. Ад таго, якім ты быў раней, не засталося самага галоўнага, і ты ўпарта адмаўляешся гэта прыняць. Ты хочаш павярнуць час назад — гэтага не можа нават Бог. Калі б я паслухала цябе і з’ехала з табой у Парыж, я б страціла тое, што ў мяне ёсць цяпер, і засталася б у пустаце, якую нельга запоўніць ніякімі ўспамінамі. Правядзі мяне дадому. Таму што цяпер у мяне, ці ведаеш, ёсць дом? Раней у мяне яго не было, я не ведала гэтага паняцця.

Мы выйшлі з вакзала. Я некаторы час ішоў моўчкі. Потым я сказаў, паўтараючы яе словы:

— «Страціла б тое, што ў мяне ёсць». Іншымі словамі, суседства чалавека, які не разумее адной дзясятай таго, што разумееш ты?

— Калі я ўбачыла цябе ў акне, гэта мяне ўразіла, — сказала яна. — І я ведала, што ты не зразумееш таго, што я табе скажу. Можа быць, ты зразумееш гэта пазней. Але для гэтага трэба, каб ты ўявіў сабе зусім іншы свет, якога ты не ведаеш і ў якім я жыву.

— Гэта нейкая літаратура.

— Не, літаратура ў мяне скончылася, — сказала яна. — Літаратура — гэта ў цябе. І да таго часу, пакуль ты ад яе не адкараскаешся, ты не зразумееш таго, што трэба.

Мы дайшлі з ёй да вугла via Ghibellina.

— Ты яшчэ памятаеш назвы французскіх вуліц? — сказаў я. — Rue de Vaugirard, rue Monsieur le Prince, rue de Tournon, rue de Buci, boulevard St. Germain, rue de Saints Peres?

— Так, успамінаю, — сказала яна. — Але тых, хто там жыў у гэты час, больш не існуе. Да пабачэння.

Яна прайшла некалькі крокаў, потым вярнулася і сказала:

— Я не так з табой развіталася.

Яна прыціснула на секунду свае чужыя вусны да маіх вуснаў і пайшла. Я глядзеў ёй услед — яна захавала сваю прамую гнуткую хаду, за якую яе назвалі Саламеяй. Потым я вярнуўся на вакзал. Затым прыехаў адтуль у свой пансіён і праляжаў да поўначы, не засынаючы, упарта сочачы за тым, што яна назвала рухам ценяў, — без якога яна жыла цяпер, а я не мог сабе ўявіць свайго існавання.

Калі я вяртаўся ў Парыж, я ўсё ўспамінаў размову з Саламеяй. Усё, што яна казала, не магло вытлумачыць таго непапраўнага ператварэння, якое з ёй адбылося. Тое, што я лічыў яе недахопам, гэта адсутнасць успамінаў, цяпер ратавала яе: калі б яна памятала тое, што было раней, яна не магла б так жыць.

Яе ператварэнне, як мне здавалася, адбылося таму, што яна ўбачыла перад сабой смерць. Дайшла да яе і потым адчула жывёльную радасць вяртання да жыцця. І вось адзіныя абставіны, пра якія яна не забылася, былі менавіта тыя, калі яна зразумела гэты зварот да жыцця, якім яна была абавязана маладому італьянцу. Апошні твар, які яна бачыла перад сабой, калі думала, што памрэ, гэта быў ягоны твар. І першы, які яна ўбачыла ўжо іншымі вачыма, калі яна адчула, што будзе жыць, гэта быў ягоны твар. І гэта быў самы моцны і адзіны ўспамін, які вызначыў і яе ператварэнне, і яе цяперашняе жыццё. Інстынкт самазахавання заслаў перад ёй усё, што было раней, і вось чаму маё з’яўленне ў вітрыне яе так ўзрушыла, як яна сказала. Тое, што я ёй прапанаваў — вярнуцца ў Парыж, — вядома, было немагчыма, таму што гораду, дзе яна раней жыла, у яе цяперашнім жыцці не заставалася месца. Я думаў і пра тое, што Андрэю, вядома, нельга будзе распавесці пра Саламею; ён вырашыў бы, што гэта вынік трагічнага непаразумення або здрады. Але гэта не было ні непаразуменнем, ні здрадай. Гэта была смерць. Не Саламеі, якая жыла цяпер на маленькай вуліцы, што выходзіць на via Ghibellina, а таго свету, часткай якога яна была для нас, якога больш сапраўды не было, але без таго прывіднага ўспаміну, без якога мы не ўяўлялі сабе нашага існавання.

Я сустрэў Андрэя зімой у невялікім кафэ на рагу rue le Buci і Bouleard St. Germain, куды я зайшоў, каб выпіць кавы. Ён быў такі ж сумны, як заўсёды, і цяпер мне было яго асабліва шкада, таму што я так выразна памятаў тую вераснёвую ноч у Фларэнцыі, калі я расстаўся з Саламеяй. Мы размаўлялі з ім пра розныя рэчы, потым ён зноў вярнуўся да таго, што было да вайны, зноў загаварыў — гэта было непазбежна — пра Саламею і сказаў: