Аляксей Каўка - З беларускай упартасцю. 30 гадоў з дня смерці Мікалая Улашчыка

Аляксей КАЎКА

З БЕЛАРУСКАЙ УПАРТАСЦЮ

30 гадоў з дня смерці Мікалая Улашчыка

Зямны шлях асабiсты ён завяршыў нарысам пра сваю Вiцкаўшчыну.

Вёска, заўважаў аўтар, не з ліку знакамітых, найвялікшыя падзеі яе абмінулі, асаблівых славутасцяў не вылучыла. Аднак жа, удакладняючы, — вылучыла: «Здавён у Беларусі такіх людзей завуць волатамі. У асобе Мікалая Улашчыка, — адзначалася ў ягоным некралогу, — беларусы займелі яшчэ аднаго асілка духу. Сваімі працамі па гісторыі Беларусі вучоны зрабіў тое, што раней у нашай літаратуры здзейснілі Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі. Вялікую мастацкую праўду аб сваім народзе ён падмацаваў трывалым падмуркам гістарычнае навукі» («ЛіМ», 21 лістапада 1986 г.).

Успамінаецца прыкметная дата на сыходзе яго жыццёвага шляху, 80-я ўгодкі нараджэння. Адпаведнае ганараванне ў светлай прасторнай зале Інстытута гісторыі Акадэміі Навук СССР. Узрушлівае ажыўленне прысутных калег, сяброў, знаёмцаў-прыхільнікаў юбіляра. Кветкі — гваздзікі белыя, чырвоныя, аксамітныя тульпаны кволенькія на афіцыйным стале лагодзілі-цеплілі той зімовы ранішнік у акадэмічнай установе. Тады ж сярод іншага занатаваў я прыветныя словы старшыні ўрачыстага дзейства В. І. Буганава, загадчыка сектара па вывучэнні летапісаў, разам яны звыш трыццаці гадоў творча ўзаемнічалі: «Мы сегодня при­ветствуем сына белорусского народа, покорившего вершины исторической науки». Пафасна, але ж справядліва. У Кнізе гісторыі ён адсланіў стоеныя сэнсы нацыянальнай мінуўшчыны, уключна з беларуска-расійскімі (літоўскімі, украінскімі, польскімі) узаемадачыненнямі. Не лішне згадаць яго фундаментальныя працы: «Перадумовы сялянскай рэформы ў Літве і Заходняй Беларусі», «Хроніка Быхаўца», «Нарысы па археаграфіі і крыніцазнаўству гісторыі Беларусі феадальнага перыяда», Беларуска-літоўскія летапісы ў серыі «ПСРЛ», тт. 32, 35, «Уводзіны ў беларуска-літоўскае летапісанне», мноства публікацый у калектыўных, перыядычных выданнях па гісторыяграфіі, этнаграфіі, фальклору, літаратуразнаўству, краязнаўству, тапаніміцы, экалогіі Беларусі. Водгукі на яго працы ў расійскім, беларускім, украінскім, літоўскім, латышскім, польскім, румынскім, чэшскім, ангельскім, нямецкім друку — вымоўнае прызнанне навуковай грамадскасцю беларусазнаўчых набыткаў нашага суродзіча. Прыкладам, на Захадзе, сведчыць вядомы кнігазнаўца Вітаўт Кіпель, пасля Яўхіма Карскага з беларускіх даследнікаў-гуманітарыяў Улашчык згадваецца найчасцей.

Менавіта такога навукоўца ўшаноўвалі ва ўспомненай напачатку акадэмічнай зале. А што на тое віноўны падзеі?

Гожа смугляваты, магутны паставай, хоць відочна прытомлены, ён не прамаўляе, хутчэй разважае прыцішаным, нібы пра сябе, голасам — не тоячы сумнаватай смяшынкі на вуснах. Хто ведаў яго бліжэй, памятае гэты скупавата прыжураны — пад іранічную рэпліку — усмех. Маўляў, і «садзілі» мяне, і «ганялі», цяжка даўся шлях у навуку, аднак жа такі нешта зроблена. За што — удзячны лёсу, калегам, усім тут прысутным.

Змоладу яго гвалтам выштурхнулі з Радзімы (справа так званага Саюза вызвалення Беларусі), а яму адно рупіла — як ёй лепш дарадзіць. Даўні, горкі парадокс прарока ў айчыне. Пазней і пры жыцці Гісторыка афіцыйныя структуры, іх квазінавуковыя прыкарытнікі ў БССР не вельмі праймаліся пошукамі, адкрыццямі былога «нацдэма». Упарта, да апошняга, блакавалі неспатольнае жаданне ўжо знанага вучонага вярнуцца дадому — прадоўжыць, давяршыць свае творчыя намеры-парыванні. Нават кнігу (як жа — беларускую!) — пра Віцкаўшчыну, куды б не звяртаўся — адпрэчылі (свет пабачыла толькі з надыходам галоснасці, па сыходзе аўтара ў іншы свет). «Верхом совершенства» ў гэтай зацятай падлянцы сталася рашучая адмова тадышняга кіраўніцтва гістфака БДУ на ўдзел у юбілейных Пічэтаўскіх чытаннях маскоўскага вучонага Мікалая Улашчыка — вучня й паслядоўніка колішняга рэктара БДУ, даследніка і публікатара яго творчае спадчыны. Не адзначыліся спагадаю да памяці Мікалая Улашчыка й цяперашнія валадары РБ, рэстаўратары «лініі Сталіна»: адмовілі адкрыццю помніка ў Дзяржынску, колішнім Койданаве, — малой радзіме вучонага. Помнік-валун той «асталяваўся» ў Старых Дарогах — у прыватным св.п. Анатоля Белага этнакультуровым музеі...

Выйшла друкам яго «Выбранае» ў серыі «Беларускі кнігазбор», ладзяцца навуковыя канферэнцыі. А нядаўна яго друкаваны даробак узбагаціўся яшчэ адной аўтабіяграфічнай кнігай «Даць народу гісторыю» («Лімарыус», 2016). Раней публікаваныя тэксты Улашчыкавай «Хронікі», студэнцкіх краязнаўчых падарожжаў тут апярэджваюць першыя вопыты маладога храніста, натаваныя ў сярэдзіне І930-х (тыя сшыткі, часткова друкаваныя ў «Дзеяслове», перахаваў Арсень Ліс, пазней старанна пракаментавала Таццяна Кекелева).

Хранікальна-мемуарны цыкл Мікалая Мікалаевіча разам з яго ўспамінамі, згадкамі пра Янку Купалу, М. Багдановіча, М. Доўнар-Запольскага, М. Гарэцкага, В. Ластоўскага, У. Пічэту ды іншых — бясцэннае сведчанне шляху беларуса да Беларусі, узыходжання вяскоўца-студэнта з нізін сялянскае «тутэйшасці» да вяршыняў нацыянальнага самапазнання-самасцверджання. А затым — да адпаведнага выбару, значыць — да выпрабавання. У гэтым змагарным сэнсе асабісты досвед Мікалая Улашчыка, пражытае-перажытае ім, надае мему­арным старонкам выключную крыніцазнаўчую каштоўнасць, а таксама — усведамленне постаці Гісторыка ў нацыятворчым працэсе.

Яго аўтабіяграфічныя ўспаміны-замалёўкі аспрэчваюць, між іншым, здавён устойлівы ў літаратуры няўцямна ніклы вобраз беларускай «дакастрычніцкай», беспрасветна занядбанай вёскі. З тае нагоды Улашчык, у іншым месцы, спрабуе аб’ектыўна зірнуць на праблему: «Але ж, бяспрэчна, беларусы не былі нейкай аднолькавай масай, не хадзілі ў лапцях, жывіліся нішчымнай бульбай і наогул былі падобны да жабракоў. На Беларусі ў канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. былі тысячы паселішчаў, дзе сяляне жылі заможна, нават багата, мелі добрых коней, па 5-6 кароў, прадавалі зерне, на сотні рублёў жывёлы, іх дзеці пачалі паступаць у гімназіі, дочкі ў свята апраналіся так, што хутаранская модніца мала чым рознілася ад гарадской. Але ўсе гэтыя заможныя самі аралі і касілі, самі малацілі, самі кармілі скаціну, а калі ў іх былі нанятыя парабкі ці парабчанкі, то яны елі з імі з аднае міскі, і ў будзённы дзень адрозніць парабка ад гаспадара часам было нельга».

Улашчыкава апісанне традыцыйнай беларускай сям’і, пранікненне ў так званыя ментальныя структуры мінулага (як людзі жылі, працавалі, адпачывалі, вучыліся, што думалі, у што верылі і г.д.) спрыяе спасціжэнню жывога, дзейнага чалавека. У гэтым кантэксце выразней вымалёўваецца драматызм беларускае вёскі, нашае сацыяльнае Атлантыды, з заняпадам, сыходам якой у нябыт (згадайма Купалава «Сыходзіш вёска з яснай явы» і Барадулінава «...Сказаў Купала і — сышла») пачаў рушыцца нацыянальны падмурак Беларускага дому. Улашчыкавы ўспаміны-роздумы — гэта і гісторыя, і пэўнае прадказанне нашае незайздроснае сучаснасці, пры зацятым валадарстве над тутэйшым людам пакліканага, «электаральна», на сталец хама-антыбеларуса.