Фольклор - Бурятские народные сказки. Бытовые

Хаанай һамгаи бөөлжэхэдөө бэһэлигээ унагаагаа. Тэрэ хулгайшан баһэлигыень абаад гүйшөө. Хаан һэреэд гуйжэ бодон гэхэдээ арһан дээрээ халтиржа унашаба, хоёр бөөри бажуугаад "булдэгэмни унашоо" — гэжэ хашхарба, хошхоног баряад "му-нөөхимяи унашоо", — гэжэ хашхарба. Хаанай хашхархада барлаг басагад һэреэд, хототой шуһа баряад: "Ши турөөш, ши түрөөш", гэлсэжэ байба.-

Лама һэреэд: "Түрөөд, наартаяа минии тархида углаат",—

гэжэ хашхарба. *Г'алаа хёраад: "Фф/ галайМнай тархи заа-

раа!" — гэлсэнэд.

Хаанай хоёр барлаг: "Ши бү тата, ши бү та. та", — гэлсэжэ

байгаа. Хулгайшан иигэжэ боосоогоо абаа.

90. ЭХЭЙН ГАНСА ХҮБҮҮН

Урайниин нэгэ аймаштай үгээтэй эзы бай-һыма гэлдхыма. Тэрэ эзы гаа үгээтзйн үгээтээд, ехэ бэрхэ, шадмар шуумар банһымуу, яаһым. Теэд тэрэ эзы нэгэ хүбүүтэй байгаа гэлдэгшаа пэн. Тэрэ хүбүүниин ехэ болоо, мандагар болоо.

Мандагар болхолоорон теэд хүбүүеын ааримда абаадха болнаахлам. Тэрэ эзыншни һанаанда оробо: "Яаха хээхэблэйб. Энэ газар дээрэ гансахан хүбүүтэй хүн аад ла, хүбүүеэ ааримда эльгээшхөөд, дайнда ябуулшхоод, үгхэ хатхынши мэдхгой, яажа хээжэ пуухаблэйб, — гэжэ уруу дуруу боложо, абяа үгээ аагһа үмхэжэ һууна. Хүбүүниин ябдал тэрэ эзыи һүйниин зүу-дэн, үдэрэйн һанаан болошобол даа.

Теэд тэрэ эзышни нэгтэ унтаба. Унтахадаа тэрэшни иимэ гоё һайхан зүүдэ хараба: "Хүбүүниин дайн соогуур һайн пайхан ябаад гараба гэжэ. Юун дээрэһээн һайн пайхан гараба гэхэдэ, эхэнь таһарша ударшагой годоһо оёжо үгеө, үлдэшэ даарашагой эдеэ заажа үгөө, һомон юумэдэ торошогой һургаар заажа үгөө гэжэ" тэрэ зүүдэндэн оробо.

Тэрэ эзымнай сошоод, унталгапаан харайжа бодоод: "Юун хүүн бэлэй энэмнай, ямар бэлэй шүүбэрнай" — гэжэ: байжа ха-райба, гүйбэ. Үдэрөөрөө таһалаагой шүүнэ, һүйндөө унтаагой шүүнэ. шүүжэ шүүжэ хүбүүнээ ябха дээрэ тэрэшни гурбан ел-дэ үрхи дээрэ хатаалгаһан гунан үхэри арһаар годоһо оёжо угэбэ. теэд ябаха дээрэнь хүбүүндээ хэлэнэ:

— Хүбүүмни, иигээд ябахашни хиим, ханшарһаам таһар-һан үрэм байнаш, хабһанһаам таһарһан бүүбэйм байнаш. Дээ-шээ үндэйжэ харха ахагой байнаш таа, доошоо тоигойжо ха-раха дүүгой байнаш таа. Эхэшни гансаараа өөрэеэ халуув дайдада үлэбэ. Шимииш гансаараа холойн хүйтэн дайдада

ябахашни, — гэбэ. — Гурбан елдэ үрхидөө хатааһан гунан үхэриЩ арһаар шамдаа годоһо оёбоб. Тэрэшни гурбан елдэ хахархойб-за. Шүүдэртэш норхойбааш, хүйтэндэшни даархайбааш, — гэбэ. — Үтэлһэв эзыеэ хэлэһэн хүүр һайса шагнажа абыштаа. Мяхни, шуһани бүльгэйн эдижэ ябаарай, хэлеэмэйн дүрэнгз-риин эдижэ ябаарай, унин доро унтажа ябаарай, — гэбэ.

Тиигээд эхэ хүбүүн хоёр тэбэрэлдээд таалалдаад, хоёр тээ-шээ болобо даа. Эхэн гэртээ таһаржа, хүбүүниин дайнда ошобо.

Ааримда тез дайн дажар соо аймаштайм байгаам даа. Тиихэдэ тэрэ хүбүүн ходо эхэеэ хэлээшээр* ябаа: Мяха шупанй булыэйн эдеэд, хэлеэмэйн дүрэнгэриин эдеэд, унии доро унтаад ябаа. Тиижэ ябаһаар нэгэ худы болоод баагой ябхадаа, эхэйн хэлэһэн ойнһоон гарһымуу, яаһым. унин дороош унтхаиа болёод эдьхиимэеэшии илягхаяа болёо, тиихэлээрээ тэрэшни бууе һомодо оногдохоор һэдээдьтибэгойдаа.

Теэд нэгтэ дуур-дуур гэн хэбтэхэдэн хүхэйн дуун дуулда-Нан адли болобо. Нюдөө неэгээд хархадан нээрээши тэндэ хү-хэй донгодожо һуухануу. Юун гэжэ тэрэ хүхэй донгодооб гэжэ хүбүүн зүүдэлһэн байгаа: "Ши, хүбүүн, эхэеэ хэлэһэн хүүр мартажа, муу харгыда орожо ябанаш, унин доро унтахаяа бо-лёош, захиһан эдеэеынши эдихэеэ болёош", — гээд.

Тиихэлээрэн теэ хубүүни ойндон хахара ороодтёомтеэ эхэйн хэлэһэн хүүр. Тэрээнһээн хойшо хүбүүн эхэеэ хэлэһэн хүүрһээ бэрэ гарнагой. Хүүд гайхалдха, тагналдха, энэмнай ямар һо-ниим: эдьхымайн мууе эдьхэ, годоһониинш норхой, элхой, унин доро унтаха гэжэ.

Теэд хүдэн ел соо ябаа тэрэ хүбүүн дайнда. Тэрээнһээн түрүүн хүбүүд гэртээ тэхэржэ ерээ. Хүбүүши тэхэржэ ерэхэ-лээр өөһэниимнай эхэн харайжа ерэбэ:

— Хүбүүд, хүхэ шоноДной тэхэржэ ерэбэт. Минин хүбүүн яахадаа ерээгойб? — гэнэ.

— Хүбүүншни үхэжэ арляа. Зөөлэн газартан зүлгэ ногоон ургаа, хатуу газартан хагда ногоон ургаа, — гэбэд.

— Үгээ, минии хүбүүн үхөөгэйл даа. Минии хүүрээр ябаа хадаа үхэл тахалда абтаха ёһон үгэймааһан. Зүн юугээрээ мэдээд, унтаһайн һэрүүлхэ, мартапайн һануулха гэжэ дэншэг эльгээгээ һэм, — гэбэ.

Тэрэ дэншэгын теэ мүнөөхи зүүдэндэ ороһон хүхэймнай байгаалам, хүбүүидэн ошожо хэлэһэн. Нээрээши тэрэ хубүу-нинн үхөөгой байгаа, амьтан тэрэ эзые шоглоом даа. Хүбүү-ниин тэхэржэ ерхэДэ'э: гурбан елдэ үрхи дээрэ барижа хатаа-жа гунаи үхэри арһаар оёһон годоһониин тэрэ зангаараа, өөрэйнши шарай дүрһэн зангаараа.

— Үү, баарһан хүбүүмни, шарай дүрһэншни һайн, ошоһон хубсаһаншии яагаашгой, баагой ябжа ерһэн хэбэртэй байнаш, — гэбэ эхэнь.

— ШиннИеэ^хүүрээр ябажа нимэ һайн һайхан тэхэрьжэ I бэлби даа, — гэбэ хүбүүниин.

r~. xvovVH эхэ хоёр тэбэрилдэнэ, таалалдана. Тй*щээр Щ ТЭДэиТяргал1а оложо һууһымаалам.

91. ЭСЭГЭЙН ГУРБАН ХҮБҮҮН

Эсэгэйн гурбан хубуун газар хахалхаяа гараба. Газараа хахалжа байһан газартаа галаар дуташаба. Орой ехэ үбгэнһээ гал ошожо эрэбэ. Эгээ ехэ хубууннинь ошобо.

— Далан худал угэ хэлээд аба, — гээ тэрэ убгэн.

— Эсэгэйн гурба лэмда. Газар хахалхаяа ерээ пэмда. Гурбан шоодов морьтой һэмда, галаар дутабабда. Орой ехэ убгэн-һээ гал эрижэ ерэбэб. Далан худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлэбэ, — гэжэ тэрэ хүбүүн хөөрэнэ.

— Шамайе далан худал угэ хэлэ гэжэ хэлээн бэшаалби, юундэ нээрээ хэлэбэш, — гэжэ нюрганһаань нэгэ дүрөө һура зүһэжэ абаад, галааш үгөөгүй табиба.

Дунда хубууннинь ошобо. Баһа тэрэнээ зангаар хэлээд, бапа пура зүһүүлээ.

Бага хубуун ошобо. Бапа далай худал угэ хэлээд аба гэжэ хэлуулбэ.

— Монгол арадта гаа адуу мал ехэ элбэг байна гэжэ зуу-дэлбэб. Минии зуудэн худал бэшэ даа гэжэ һанаад, морёо змээллэжэ унаад, үглөөниинь яббаб. Ябажал байнаб, ябажал байнаб, харанхы болобо. Буугаад, хонохо гу даа гэжэ хонобоб. Нэгэ хара тугэсэг байна, тэрэ хара тугэсэгтэ морёо удьтабаб. Нэгэ ехэ хурин сомодьтёһон хуушан модон байна. Тэрээндэ галаа тулнбэб. Галаа тулеэд байхадамни гэрэл болоод, харан гэхэдэмни морёо хара һойри хүзүүнһээн уятьтиһан банбаб. Гали дүрхэлээрэ унтажа хэбтэһэн һойр һэреэд ниидшэбэ. Ниид-хэдээ морями абаад ниидэбэ. Арай гэжэ хусэжэ, морёо барижа, пойроо а лажа, шанажа шаража эдибэб. Тиижэ байсарин мү-неөхи гални харайлдажа бодобо. Үхэһэн хууни хуур дээрэ гал түлиһэмни, галда шатаад, шүрэһэниинь таталдаад, тэрэ хуннннь бодобо*

Тэрэнээ. унагаагаад, гал дээрээ пойроо шарабаб. hoftpoo мяха эдеэд унтабаб. Унтажа байхадамни юумэ "тас-няс" гэл- | дэжэ байба — хотигоы гэртэеэ һүгэлсэжэ байба, намда мяха, пойроо мяха эдюулээгээш гэжэ. Хотигоороо пойроо мяха отолжо эдеэд, гэртэнь үгэнгой орхиһок байгааб. Тиигээд гэрынь хотиготоёо һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр, зэмэгүйень нэгэ альгадаад, баһа унтабаб. Унтажа байтарам юумэ "түс-няс" гэлдэбэ. Хоёр гуталам һүгэлсэжэ байба… Нэмжэгэтэй гараа аршахадаа нэгэ гуталдаа аршаад, нүгеө гуталынь "намда эдюулээгээш" гэжэ тэрэ гуталтаяа һүгэлсэжэ байба. Зэмэтэйень хоёр альгадаад, зэмэгээень нэгэ альгадаад унтабаб.