Unsur əl -Məali ibn Keykavus ibn İsqəndər - Qabusnomə

Zoəlim, çəvom bəştı sə, ehanə ıştınən imkon bıbo, bo Hoc şeyro çınığəti (xəsisəti-red.) məkə. Iyo penc qılə şərt heste: ğıvvət, nemət, vaxt, hurmət iyən əmin-əmonəti.

Im şərton həmə vırədə bıbon, ımoni tam oko bıdə.

Bə Hoc şey davləti vey bıə vaxti məsləhəte, yəne əy bə omə sorən bıhaştoş, qınoş ni. Əncəx zəkat çə itaətonədəye ki, əy bə təxir eğandey nibəbıe. Çəy nıdoey hiç səbəbış nibəzıne bıey. Xıdo zəkat ədəonış bə ıştə nez bıə bandonədəş ğərar doə.

Zəkat ədə rəiyəti arədə bənə şahiye – əv ruzi ədə, co xonəxon ruzi əhə bıedən.

Çe Xıdo məsləhət ıme ki, kali kəson ərbob, kaliyon kosib bıbun. Həlbəttə, Əv kardey əzıniy ki, həmə kəsi ərbob ofəyı. Im dı təbəğədə məğsəd əve ki, çe bandon şərəf iyən çəvon movğe oşkor bıbu (bə rujə ruşnə beşu-red.), penton bıə kəson jinton bıə kəsonku fərğ bıdən.

Ehanə şah bo ıştə xıdmətəkonədə qıləyni şərait bısoxto, əv ıştəni bıqəto, bə ruzi ədə peqardo, əncəx bə hiç kəsi ruzi nıdo, bıriyə anqıştəsə xok enıko, ə xonəxo hiç vaxt arxayin nibəzıne bıey ki, rujiy bə şahi ğəzəb əvo ni.

Zəkati ısə boy sorədə i kərə doey lozime.

Sədəğə vacib nıboən, çəy doey alicənabəti, insondustətiye. Dasto çanə omedə, bıdə, çınığəti məkə. Çun boçi, sədəğə ədəon heqo çe Xıdo himoyədə bəbıen, Xıdo tərəfo əvon hifz kardə bəbıen.

Əmoni ruje, bəştı ğıbon, zəkat iyən hoci barədə bə ıştə dıl şəkk məvə, əvoni hədərə çi hisob məkə. Məvot ki, ˝vite, olət tan karde, nanqır qəte, sə toşe bə çiçi lozime? Ha vist dinarədə nimə dinar bə çı səbəb bəpe bıdəm? Zəkat bo çiçiye, pəsikuən, dəvəkuən zəkat bəbıe? Pəsi çıro ğıbon doedən?˝ Jıqo çiyonku ıştə dıli təmiz oqət. Jıqo məfam ki, ıştı nızınə çiyonədə xəyr nibəzıne bıey. Tı bə Xıdo fərmoyişon əməl bıkə, çəvon xəyri bəvindeş. ˝Çıro jıqo bıedə? Çıro jıqo kardedən?˝ – de ımon koyı nıbu.

Ənə bıe ki, bə çımı ın votəyon əməlı karde, çəyo bızın ki, çe pıə-moə hurməti oqəteən Xıdo əmronədəye.

Çımı balə, bızın ki, əməni ofəyə Xıdo dınyo ım nizomi, obodəti oqəteyro çe nəslon bə ziyod bıeyış lozim zınəy, həyvonə ehtirosışən bımi səbəbış kardə. Yəne de ağılmandə fami peqətoş, avlod ıştə səbəbi (pıə-moə-red.) bəpe hurməti oqətı, bə ıştə əsıl-zoti ğıymət bınə.

Məvot ki, ˝pıə-moə bəmı çe əl-həqqəş heste – çəvon məğsəd ıştə ehtirosi həmuş kardey bıə, az bıənim˝.

Məğsədşon ıştə ehtirosi həmuş kardeyən bıəbu, əvon ıştı roədə ğıbon şeyro heqo hozı bəbıen. Im ısə boy çe ehtirosisə vey barze oxo!

Bə pıə-moə kamiku bə səbəb bəpe hurmət bıkəy ki, əvon har dıynəni Ofəyəvoni de ıştı arədə vasitən. Voteyım ıme ki, tı çanə bə ıştə Xıdo, bə ıştə ıştəni ğırb noedəşbu, bə ıştə vasitonən ənədə ğırb noəniniş. Ağlış sədə bıə avlod hiç vaxt çe pıə-moə həxi bə lınq-ləğə əjən ni. Xıdo ıştə Məcidə Kitobədə jıqonə votedə: ˝İtaət bıkən bə Xıdo, itaət bıkən bə peyğəmbəri iyən bə ıştə amiron.˝ Im ayə çand cur təfsir kardə bıedə. Qıləy təfsirədə mı handəme ki, ˝amiron˝ voteədə pıə-moə nəzərdə qətə bıedə. Çun boçi, ərəbiyədə ˝əmr˝ kəlimə dı qılə mənaş heste: ko iyən əmr. Amir bəy bəvoten ki, həm ixtiyarış bıbu, həmən iqtidar. Pıə-moədə həm ixtiyar heste, həmən iqtidar. İqtidar – hard doeye, yol kardeye, bə sə bekardeye, ixtiyar – fərə çiyon omutey.

İtyot bıkə, ıştı ozo bəmı, bə ıştə pıə-moə ğəlbi məqın, əvoni ıştəku rəncidə məkə. Çun boçi, Xıdo bə jəqo avlodon doə cəzo vey qon bıedə. Xıdovandi-Aləm votedə: ˝Bəvon tu məkən, əvoni ıştəku rəncidə məkən, bəvon xoşə sıxan bıvotən!˝

Əli əmirəlmomininiku (Xıdo çəyku rozi bıbu) parsen ki, çe pıə-moə həx çanə bəbıe? Votəşe: ˝Çəy çanə bıe Xıdo çe peyğəmbəri (s.ə.a.s) pıə-moə mardeədəş nışon doə. Ehanə əvon tosə çəy peyğəmbərəti devri mandəbəyn,peyğəmbər ıştə pıə-moə həmə kəsisə bə pe əqətiy, çəvon ğolloğədə əmandiy. Bəvədə çe peyğəmbəri votə: ˝Az çe Adəmi avlodonədə ən şərəfinim, ıyo hiç təşəxxusən ni˝ sıxanon qədəy zəyf əçin.

Yəne pıə-moə həxi de dini nəzəri ğəbul nıkoş, de ağıli iyən de insonəti ğəbul kadəniniş. Pıə-moə tınışon perosniə, bətınışon tərbiyə doə. Tı çəvon ın həxi bə lınq-ləğə bıjənoş, ım əv voteye ki, tı loyığ niş ki, bətı çoki kardə bıbu. Çun boçi, oşkoə xəymandə koy dərəsedənişbu, de vasitə kardə bıə xəymandəti çoknə dəbərəseş? Ə odəm ki, ğəd əzın ni, bəy çoki kardey nodonətiye. Tı nodonəti nomi ğəzənc kardeyro məkuliş. Iştə avlodonı botıro çoknə bıe piyedəbu, ıştənən bo ıştə pıə-moə jəqonə bıbi. Tı de ıştə pevatəkəsi çoknə rəftor kardəbu, ıştıku bıəyən de tı jəqo rəftor bəkarde. Avlod oxşəş bədoe bə mivə, pıə-moə ısə boy bə do. Bə do çanə çok ğolloğ bıkoş, çəy mivə ğəşənq iyən təmin bəbıe. Bə pıə-moəən çanə çok diyə bıkardoş, çəvon vədə bımandoş, çəvonku həyo bıkardoş, çəvon ıştı barədə dıvoon ənə rə mıstəcəb bəbıen. Iştı dim həm çe Xıdo tono, həmən çe valideynon tono sipi bəbıe.

Əmoni ruje, səçam, mirosiro bo ıştə pıə-moə maq rə orzu məkə. Pıə-moə nımardoən, ıştı ruzi bərəse. Çun boçi, har kəsi ğısmət bəy bərəse. Ziyodə ruzi bə dast vardeyro ıştəni veyən jıqo-jəqo məjən, çun boçi, de jəqo ruzi ziyod nibəbıe.

Votəşone ki: ˝Bo jiyeyro zəhmət bıkəş, ıştəni bə əziyət dəməğand.˝

Xıdo bo tı çanə ruziş co kardəbu, bəyən şukur bıkə, çun boçi, tıku bevəc jiyə kəsonən hestin.

Ehanə mol-davləti tərəfo kosib bıboş, ağıli, dərrakəku ərbob bıbi. Çun boçi, əv çe mol-davləti ərbobətisə əfzəle.

De ağıli mol-davlət bə dast vardey bəbıe, de mol-davləti ısə boy ağılmand bıey nibəbıe.

Nodon rə sunq (mıflis-red.) bəbıe, əncəx ağıli nə ov bəbarde, nə otəş.

Voteyım əve ki, ağlı hestebu, sənət omut, çun boçi, ağıl besərıştə bənə olət nıbıə andomiye, ya bənə simaş nıbıə odəmiye.

Çok votəşone: ˝Zınəy çe ağıli ovəynəye.˝

Çımı balə, bızın ki, sənətışon nıbıə odəmon bənə muğiloni doy bəbıen ki, puzəşon bəbıe, soğnəşon ne. Nə bə ıştə xəy bədoen, nəən bə co kəson. Əsıl-nəsəbinə odəmon sənətsohib iyən hınəmand nıbonən, bə ıştə əsıl-nəsəbiro məxloği dılədə çe ğırbo enibəqınien. Bevəc əve ki, nə nominə oroğ-toroğı bıbu, nəən hınə! Əncəx oroğ-toroğı çanə nominən bıbo, hərəkətkə ki, dastədə ıştəni qıləy sənətı, fərosətı, şan-şehrətı bıbu. Çun boçi, ıştən ğəzənc kardə nom bəsə oroğ-toroği nomi əfzəle.

Votəşone: ˝Ləyoğət bə ağli iyən bə ədəb-ərkoni bastə bıə, bə oroğ-toroği nomi ne.˝

Yoliəti bə mərifəti iyən bə fərosəti, bə sərıştə anqıle.

Çe komonədəş, kon vırəjiş – de əy ni.

Tı bəpe de ıştə pıə-moə nomi nıqardiy heqo, çun boçi, əv səpenə reçe. Əsl şan-şehrət bəy bəvoten ki, əy de ıştə sərıştə, de ıştə fərosəti bə dast biəy.

Jəqo bıbo, bətı ˝Zeyd˝, ˝Cəfər˝, ˝mamu˝, ˝day˝ ne, ˝mıəllim˝, ˝alim˝, ˝fəqih˝ bəvoten.

Ehanə bə ıştə əsıl-nəsəbi nomi peştpur bıə odəmi ıştən dastədə hiç çi omedənibu, əv hiç bıriə anqıtəsə xok enibəkarde. Əmmo həmonə odəmi ıştənən ğabədə çiy hestebu, ha, çəyku bərk dəçık, əy çı dasto vamədə.

Əyən bızın ki, sənəton dılədə ən çoki ğəşənq sıxan kardeye. Ofəyəvoni insonış çe həmə məxloğati ən şərəfinış ofəyə ki, əvən bə 10 qılə (penci təni dılədə, penci çəy kənoədə) xısusiyətiro əmandə coninonku peədəye.

Dılənton bıə xısusiyəton ımonin: təfəkkur, hofizə, təxəyyul, təsəvvur iyən sıxan kardey.

Benton bıə penc xısusiyət ımonin: məsey, vindey, bu zıney, təm zıney iyən pexəviey.

Im xısusiyətonədə həyvononku bıəyon tikəy co curin. Əve inson həyvononsə peədəye, bəvon hıkm kardeyış bə dast vardə.

Isət ki ımı zıne, bəvədə ıştə zıvoni bo çok sıxan kardey, bo çokə çiyon qəp jəy bəpe pemujınış. Sıvoy çokə çiyon bəy hiç çi mədə votey. Çun boçi, bə zıvoni çoknə vərdış bıdoş, jəqoən sıxan bəvote.

Əve, votəşone: ˝Odəm ki xoşəzıvon bıbo, ğəyyumış vey bəbıe.˝

Kon sənəti sohib bıedəş bıbi, əncəx har sıxani çəy vırədə votey bızın. Səbin bəy ki, bə ıştə vırə enıqıniə sıxan çanə ğəşənqən bıbo, bə nəzər çırkin çiyey bəzıne.

Befoydə sıxanonku duəro bımand, səbin bəy ki, çəvonku tosə ısə xəy vindəkəs hələ bıəni.

Duə bu doə sıxanon, hıkmətə bu nıdoə sıxanon nıkardoş çoke.

Mıdrikə odəmon sıxanışon bə şərovi oxşəş kardə – həm məst bəkarde, həmən məstiətiku bebakarde.

Tainki tıni damə nıkardon, tam bıjən.

Tıku nıparson, nə nəsihət bıdə, nəən məsləhət, məxsusən bə odəmi ki, bini bə məsləhəti pemandedəni. Ə odəm ıştən xar bəbıe.

Bə hiç kəsi cəmati dılədə nəsihət mədə. Çun boçi: ˝Cəmati dılədə kardə nəsihət bə mızəmməti arbəy˝ (bərobəre).

Çe royku sof beşəkəson bə jiə-keşı vardey fik dəməşi, çun boçi, vey çətinə koye.

Şat bemə xıçəynə doy tain ki təmom enıpotoş, çəy bə dərhol vardey mımkun nıbıə koye.

Çoknə ki, bo sıxan votey kırnizəti kardedəniş, imkon bıədə bo mol doeyən dastı bıbu. Səbin bəy ki, mol bə odəmon dıl rə ro pəydo kardedə.

Nomış bə bevəci beşə vırəonku duəro bınəv.

Bədxohə dustonku, tıni bə bevəcə ro okırıniə həmronku bə kəno bımand.

Bə jəqo vırəon bışi ki, lozim bıeədə tıni əyo pəydo bıkon, xəcolət nıkəşış.

Iştə puli jıqo vırədə bınə ki, lozim bıeədə pəydo kardey bızınış.

Bə məxloği dardı-viyəvoni məsır ki, bə ıştı dardı-viyəvoni sırəkəs nıbu.

Ədolətin bıbi ki, de tınən de ədoləti rəftor bıkən.

Xoş bıvot ki, xoş bıməsış.

Bəlekotə vırədə (şoranlıq tırki- red.) məhsul nibəbıe – bə nodoni çoki kardeyən bənə ımiye.

İ dastı heqo bə çoki loyığ bıə kəson səpe bıbu.

Həmən çoki kardey ro nışon bıdə bəvon. Səbin bəy ki,peyğəmbəri (s.ə.a.s-C.Ə.) votəşe: ˝Çoki roy nışon ədə bə çoki kardə odəmi arbəy˝.

Çoki bıkə, çoki kardey omut, səbin bəy ki, ımon dıqlə əkizə boən.

Çoki kardeyku dast məkəş, çun boçi, çe çokiyən, bevəciyən mıkofoti heqo bı dınyoədə bəvindeş.

Odəm çoki vindeədə çanə rohət bıedəbu, tınən çoki kardeədə ənə rohət bıedəş.

Bə bevəci rast qıniəkəsi dıl çoknə dijedəbu, bevəci kardəkəsi dılən jəqo dijedə, bə təlatum dəşedə. Əve bə hiç kəsi bevəci məkə.