Валерий Казаков - «Чорны кот»

Але, дружа мой, калі цябе няўзнак зачапіла мінулае, калі ты хоць аднойчы адчуў у сабе яго таямнічую прахалоду, ты ўжо ніколі не спакусішся на патаку інстытуцкага падручніка. Ты прагартаеш яго як прыкрую агітку, прагартаеш і з агідай забудзешся. Непрыкметна для сябе самога ты павольна ўвойдзеш у цёмныя воды мінулага, увойдзеш, каб ужо ніколі не вярнуцца назад у свет прыдуманай хлусні. І чым глыбей твой уваход, тым усё выразней будзе бачыцца недасканаласць цяперашняй светабудовы, яго хлусня і крывадушша. Тым усё выразней будзе праступаць абсурднасць тваіх абавязкаў перад тым, што сёння называецца дзяржавай, уладай, навукай. Не бойся стаць выгнанцам свайго часу, гэта заканамерна, ілюзорнасць тваіх нікчэмных стратаў з лішкам кампенсуецца гмахам мінулага. І аднойчы ты зразумееш: смерць нашай дзяржавы ў велічы былога, зняволенага ёй народа».

Гэты дзядзькаў маналог, які забаранялася перарываць, малодшы Скарга чуў ужо разоў з дзвесце і запомніў на памяць. Яму часам здавалася, што дзядзька нешта падобнае напяваў над яго калыскай у самым маленстве. Чуць ён гэтыя словы чуў, але сэнс, глыбінны іх сэнс, бадай, дайшоў да яго толькі сёння, пасля растання з Равічам.

Заўсёды стрыманы, Міхаіл, убачыўшы старадаўні план, спачатку ўпаў у ступар, а потым пачаў бегаць па кабінеце, выкрыкваючы незразумелыя фразы то па-польску, то па-нямецку, то па-беларуску, а потым і зусім перайшоў на латынь.

«Вось зачапіла дык зачапіла! Галоўнае, каб вярнуўся да нашай рэчаіснасці, - здзіўлена сачыў за прыяцелем Скарга. - Уяўляю, што з ім будзе, калі ўбачыць поўны план яго любімага замка!»

- Ды супакойся ты! - учапіўшыся ў рукаў Міхаіла, вымавіў Вячаслаў,

- Не вар’яцей! Гэты план цяпер твой, і не толькі гэты ліст, а яшчэ дзясятак чарцяжоў з дакладнай прамалёўкай, як мне сказалі, сценаў, вежаў, склепаў, гарышчаў, палаца і пабудоў.

- Што? Што ты сказаў? Як, як ты мог пакінуць частку гэтага?! - дырэктар нясвіжскага музея працягнуў над аркушам трапяткую руку. - Які ж ты пасля гэтага сябар! Усё, трэба ехаць, тэрмінова, тэрмінова трэба ехаць. Ты нават не ўяўляеш, што гэта за чарцяжы. Гэта мы зараз схаваем у сейф - і наперад...

- Паслухай, цюкнуты! Ты гэты замак любіш больш, чым усе пакаленні Радзівілаў разам узятыя. Куды ты збіраешся ехаць? Чалавек прыслаў табе гэты старадаўні чарцёж і дазваляе яго пакуль пакінуць у сябе, з адной умовай: ацаніць, колькі гэта ўсё будзе каштаваць, і выдаць яму ўсю суму разам.

- Ну так. Ну вядома ж, прыслаў... - Міхаіл, як быццам спатыкнуўшыся на апошнім слове, зірнуў на Вячаслава з відавочным недаверам. - Мне перадаў на захоўванне i ацэнку? Дык я сам не змагу гэтага зрабіць! Ты нават не ўяўляеш, якая гэта адказнасць, ды і грошай гэты чарцёж каштуе... - ён на імгненне змоўк, нешта прыкідваючы, вусны яго варушыліся, збоку здавалася, што чалавек апантана моліцца. - Мне думаецца, - Міхаіл гучна выдыхнуў разам са словамі паветра, - гэты ліст каштуе вельмі вялікіх грошай...

- Ты глухі, ці што? Міха, паўтараю для тугавухіх: такіх аркушаў яшчэ дзесяць. На іх, па словах майго будучага сваяка, дэталёвая прапрацоўка ўсяго гэтага, - Скарга ткнуў пальцам у пергамент.

- Ды ты звар’яцеў! - таропка прыбіраючы ўбок аркуш, абурыўся прыяцель, - тыкаеш тут сваімі пальцамі. Добра, давай паедзем да твайго сваяка, гэта да дзядзькі, ці што?

- Не, ці ты майго дзядзьку не ведаеш? Калі б у яго было такое багацце

- ужо не адну б дысертацыю яго вучні напісалі, ды і сам бы ён пару грунтоўных тамоў накатаў. Хоць, можа, і дарма я так, - успомніўшы яшчэ раз дзядзькаў маналог, прамовіў Скарга. - Мог, вядома ж, і заныкаць, даверыў бы цётцы захоўванне - i ўсё...

- Гэта чаму? Ты не разумеет, мы і на самой справе, як мне здаецца, стаім на парозе грандыёзнага адкрыцця, - Міхаіл дастаў вялікую лупу і прыставіў да паперы. - Вось бачыш, метку пакінуў сваім пазногцем, не хапала яшчэ прарваць манускрыпт. Трэба падказаць Стэфаніі, каб прывучала цябе да цывілізацыі і асабістай гігіены. Стой, стой! - голас Равіча сеў ад хвалявання. - Глядзі, што тут начэрчана...

- Дзе? - амаль абыякава адазваўся Вячаслаў, якому ўжо стала надакучаць кудахтание сябра над банальным, хоць і вельмі старадаўнім чарцяжом.

- Слухай, Скарга, ды гэта ж. - зашаптаў дырэктар музея, - гэта ж... - ён падскочыў да дзвярэй кабінета, вызірнуў у пакой сакратаркі, якой у яго з-за цягі да эканоміі ўжо даўно не было, асцярожна штурхнуў дзверы ў калідор, пераканаўшыся, што ён пусты, зачыніў іх і для пэўнасці замкнуў на замок.

- Ну і што ты там такое незвычайнае раскапаў? - узіраючыся ў план, спытаў Вячаслаў. - Равіч, што з табой?

Міхаіл выглядаў спалоханым, прыгнечаным і адначасова шчаслівым. Ні слова не кажучы, ён ледзь не адштурхнуў сябра ад сярэднявечнай паперы, асцярожна згарнуў яе ў трубку, дастаў з шафы як быццам загадзя прыгатаваную тоўстую пластыкавую тубу, акуратна ўклаў у яе чарцёж, закруціў вечка і схаваў скарб у вялікі, вышэй чалавечага росту, пясочны сейф. Па паданні, гэтая гіганцкая стальная шафа засталася ад старых гаспадароў, ніякія ўлады, якія змяняліся цягам часоў, проста не змаглі яе не тое што вынесці куды, але нават не зрушылі з месца.

- Усё, без усялякіх адгаворак едзем да твайго сваяка, як яго там завуць?

- Казімір, і бацька яго быў Казімірам, і дзед, і сына ён таксама Казікам назваў. Ты што гэта робіш? Нічога мне пра цану не сказаў, хоць прыблізна, чарцёж у сейф схаваў. Што, Міша, адбываецца? Што ты там такое ўбачыў, што аж у твары змяніўся? Ці не дванаццаць апосталаў?

- Нічога я не ўбачыў, акрамя следу ад твайго ўсюдыіснага гэбэшнага пазногця. Хоць адна дзікая мысля мяне драпнула, але яе трэба праверыць і пацвердзіць. Паехалі, ты сёння ў мяне ўсё роўна не выкруцішся. Нешта я раней пра такога твайго родзіча ад цябе не чуў?

- Міша, паслухай, я не магу сёння, мне ў Мінск трэба. Акрамя тваіх планаў, будучы швагер яшчэ і сшытак адзін акаўскі падараваў. І да таго цікавы, што не паказаць яго знаўцу і не атрымаць тлумачэнні я проста не магу. Рэж мяне на часткі, але я ўсё ж буду вымушаны паехаць у Мінск.

- Не, Скарга, мы паедзем да швагра, хоць адкуль у цябе швагер, ты ж не жанаты? Слава, праўда, справа настолькі сур’ёзная, што не дай Бог хто чужы празнае - галавы і мне, і табе, і твайму сваяку не насіць. Чаго, як жонка Лота, аслупянеў? - і, прыціснуўшыся, зашаптаў: - Там пазначаны пачатак невядомых падземных праходаў, куды вядуць - не зразумела. Пра іх ніхто ніколі нічога не ведаў і тут пад вежай не шукаў. Былі там дзве сакрэтныя каморы, іх у саракавыя ці то Саветы, а я схільны лічыць, немцы выявілі і ўсё вывезлі.

- Апосталаў? - устрывожана і таксама шэптам спытаў Скарга.

- Даліся вам усім гэтыя міфічныя апосталы, не, хутчэй за ўсё, старадаўні арсенал параднай зброі Радзівілаў. Вельмі шмат каштоўных вайсковых цацак нашых спадароў гадоў праз дваццаць пасля вайны з’явілася на антыкварным рынку. Ды і цяпер яны час ад часу ўсплываюць невядома адкуль. Давай, паехалі, прамаруджанне смерці падобна, як калісьці казаў таварыш Ленін. Гэта далёка?