К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

- Ну дык што-ж. Нiхто ведаць ня будзе.

- Давайце, пане Юры, ня будзьце-ж бабай.

- Але як-жа тут зручней далезьцi да iх? - у нерашучасьцi пытаўся "прынц".

- Я вам памагу! - i Шчуроўскi, ня пытаючыся болей, выхапiў з Радзiвiлавых рук тугi канверт ды пры дапамозе алавiка, пачаўшы з аднаго кута, асьцярожна пачаў адклейваць. Усе абступiлi яго.

- Бярыце, пане Юры, - аддаў назад "прынцу", - чытайце.

- Чыю найперш?

- Кожнаму сваю, й няхай сам чытае.

- Так не магу, бо парасьцягваеце й пасьля не пазьбiраю.

- Дык чыю?

- Можа, Спарышову, каб даведацца, чаму апошняе месца атрымаў.

- Так, давайце Спарышову.

Юры доўгiмi тонкiмi пальцамi выцягнуў Спарышоў сшытак i адгарнуў бачынку, дзе сьвежым яшчэ почыркам было напiсана колькi сказаў, што мелi стацца асноваю далейшае кар'еры беларускага юнака ў польскай армii.

Сымон, пазiраючы цераз плечы iншых, замянiўся ў слух. Навокал замоўклi.

- ..."недастаткова пiльны й зацiкаўлены вайсковымi справамi. Павольны, хваравiты й слаба вышкалены. Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычыны веравызнаньне, нацыянальнасьць. Прыдатны на заступнiка камандзера зьвязу".

- Чулi вы такое? - прамовiў зьдзiўлены голас.

- Гэта сьвiнства!

- То поўная несправядлiвасьць!

Некаторыя, не паверыўшы сваiм вушам, намагалiся прысунуцца блiжэй да "прынца" й вачмi праверыць, што прачытанае сапраўды было ў сшытку. Iншыя на розныя лады выказвалi сваё зьдзiўленьне.

Сымон, будучы цэнтрам агульнае ўвагi, выслухаўшы такую непраўдападобную ацэнку, стаяў, быццам прылiпшы да падлогi, й ня ведаў, як захавацца. Нейкая гарачыня й кроў хлынулi ў твар. Пасьля першага ашаламленьня, калi розум намагаўся адгадаць поўнае значэньне прачытанага, юнакова натура перапоўнiлася вялiкай злосьцю на маёра Палiшэўскага. Ясна было, што, дазволiўшы скончыць школу, камандзер поўнасьцю загарадзiў яму дарогу прагрэсу ў армii. Заступнiк камандзера зьвязу мог быць адно падафiцэр, навет старэйшы, тым часам як камандзерам зьвяза мог быць малодшы лейтанант - звычайна першая ступень авансу падхаронжага, якому была адкрыта дарога ў афiцэрскiя рангi. Значыцца, згодна з апiнiяй, якую бралi пад асноўную ўвагу пры авансах, капралу падхаронжаму Сымону Спарышу быў наканаваны лёс застацца мiж падафiцэраў. Але юнаку навет ня гэта найбольш балела. Як-нiяк ня ў польскай армii бачыў сваю будучыню.

Найгорш укалоў яго апошнi сказ: "Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычына - веравызнаньне, нацыянальнасьць". Пачаў шукаць у памяцi, дзе й калi, пры якiх выпадках даў ён Палiшэўскаму цi iншым палякам доказы "комплексу народнае нiжэйшасьцi". Здавалася-б, што чалавек, якi мае комплекс нiжэйшасьцi цi нявольнiцкае псыхiкi, у найлепшым выпадку намагаўся-б быць iмiтатарам таго, што робяць iншыя, з комплексам вышэйшасьцi, калi ўжо ня поўным падлiзаю цi падхалiмам. Мусiў-бы патрапляць iншым, саромецца свайго народу й нацыянальнага "я", а навет i самога сябе, быць верным парабкам "больш культурнага" пана. Зусiм адваротнае ўсе спасьцерагалi ў Сымона. Перш за ўсё на кожным кроку, дзе патрэбна было, дэклараваў сваю беларускасьць. Ня было ў тым стыдлiвасьцi, стрыманасьцi цi вымушанасьцi, але наадварот - ганарлiвасьць. На палякаў глядзеў, як на акупантаў свае Бацькаўшчыны. А цi-ж пакрыўджаны й абрабаваны чалавек чуе комплекс нiжэйшасьцi ў дачыненьнi да рабаўнiка. Добра ведаючы слабасьцi нацыянальнага характару й фальшывую пыху палякаў, Спарыш поўнасьцю згаджаўся з трапнай, агульна ведамай i ўсюды ў Шатляндыi паўтаранай ацэнкаю: "A Pole has manners of a king and morals of a tomcat".*

* Паляк мае каралеўскiя манеры й кацiную маральнасьць (англ.)

Палiшэўскi меў зыркае вока й заўважыў Сымонаву адасобленасьць ад iншых, ягоную ганарыстасьць, частую дэкларацыю свае беларускасьцi, чуць не наўмысную, каб прыпамiнаць палякам, што вось ён адзiн на курсе зь лiку пакрыўджаных, што заўсёды смела й адкрыта заяўляе аб сваiх правах, прыпамiнае аб народзе, якi палякi намагалiся некалi асiмiляваць i ў адносiнах да якога мелi захопнiцкiя пляны ў будучынi. Гэткая беларуская дэманстрацыйнасьць - найперш Палiшэўскаму - была косткаю ў горле, якую анiяк нельга было праглынуць. Камандзер вечна дакучаў Спарышу, адносiўся да яго ў найбольшай меры няпрыхiльна й зьняважлiва, а калi-б мог, то, магчыма. й забаранiў-бы навет чытаньне беларускае прэсы. Магчыма, сваймi дачыненьнямi хацеў зьнеахвоцiць беларускага юнака да школы, чаго добрага - выкiнуць яго наогул. Калi-ж спасьцярог, што Сымон не належаў да падлiзаў цi падхалiмаў, верна трымаў нацыянальны гонар, а на ягонае дакучаньне не браў большае ўвагi, Палiшэўскi сапраўды закiпеў i хацеў апошнi раз ды моцна ўкусiць ахвяру, якая вось да гэтага часу нiяк не давалася быць укушанай. За найлепшы сродак выбраў зьнявагу. У апiнii выказаў процiлеглае таму, што сам спасьцярог.

Седзячы асабняком у вагоне й праз запацелыя вокны пазiраючы на шкоцкую мглу, Сымон пасьля доўгiх роздумаў яшчэ больш узбагацiўся пагардай да покернiка-камандзера, якi так выразна, на ягоную думку, выказаў сваю маладушнасьць i подласьць, зьдзекуючыся маральна над безабаронным чалавекам, што адзiн на цэлым курсе адважыўся выявiць нацыянальнае няпольскае аблiчча, утрымаць нацыянальны й асабiсты гонар. Прыдзялiўшы Палiшэўскага да той самай групы, да якой залiчаў Цесьляка, Мыдлеўскага й iншых беларусаедаў-шавiнiстаў, Сымон шкадаваў народ, да якога гэтыя людзi належалi.

МАТЭРА

I

У пераходным вайсковым абозе No 202 у Анконе прыехаўшыя чакалi нядоўга. Разьяжджалiся па сваiх палках, раськiнутых па розных мясцовасьцях Iталii. Адно Сымону давялося пабыць даўжэй, пакуль атрымаў накiраваньне ў цэнтр панцырнага вышкаленьня ў Галiпалi, малой мясцовасьцi на самай падкове iтальянскага боту.

У абозе Спарыш сустрэў чалавека, аб якiм даўно ўжо забыўся. Бачыў яго апошнi раз у Ёландзе. Iдучы ад абознай брамы, Сымон накiраваўся сьцежкай мiж садовых дрэў у вялiкi двухпавярховы дом, дзе начаваў у адным з пакояў на першым паверсе. Насупраць iшоў малога росту, прыгорблены пад цяжарам вайсковага мяшка чалавек. Мундзiр ягоны быў увесь у цёмных плямах, пас брудны, спражка пачарнелая, а барада зарослая шарсьцiньнем. Сымон спасьцярог дробненькi, гарбаносы, пабiты воспавымi знакамi твар. Выдалася, што некалi й дзесьцi гэтага неахайнага чалавека бачыў цi ведаў, i раптоўна пачаў шукаць у памяцi. Мiнаючы яго, звольнiў крок й цэлы час прыглядаўся. Мiнуўшы, адвярнуўся, усё яшчэ не могучы прыгадаць. Маленькi чалавек таксама прыглядаўся да Сымона i, вiдаць, нешта мяркаваў. I тады раптоўна юнак прыпомнiў.

- Казачок! - гукнуў сяброўскiм вiтальным голасам.

- То ты... Спарыш, пане падхаронжы? - зь няпэўнасьцю прамовiў той.

- Так, то я - Спарыш. Пазнаў? Ды давай без "паноў".

- Та дэ там пiзнаў... Думаю воно так i нэ так, - гаварыў замурзаны чалавечак. - Падхаронжы вжэ зробiўся. Бачылы вы таке...