К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

- Как меншость! Ха-ха-ха! - пачуўшы апошнiя Мiкулавы словы, зарагатаў старэйшы вусаты маскаль - падпалкоўнiк, што стаяў побач вакна ў групе вышэйшых чынамi афiцэраў. - Да позвольте, господа офицеры, - прадаўжаў ён з сарказмам, - кому же этот молодой господин хочет очки втирать?!

- Где же ваши белорусские офицеры? Их большинство! Хэ-хэ, дураков ищут, что ли...

- Да зачем им офицера. И без них обойдутся... Хэ-хэ-хэ... - засьмяяўся яшчэ нехта iншы ў натоўпе расейцаў.

- Афiцэраў у нас на пачатак стане. А па-другое, ёсьць вунь афiцэрская школа - дзьвесьце чалавек. Вось i будуць афiцэры.

- Молокососы! Погодите, пока научатся...

- Да не довольно ли с него?! - убiўся ў гутарку iзноў той вусаты падпалкоўнiк, што знаходзiўся пры вакне. - Валька! - зьвярнуўся ён беспасярэдне да Мураўёва. - Ты чего там зеваешь? Наведи порядок!

Капiтан Мiкула, заўважыўшы, што справа йдзе ў дрэнны бок, з усхваляваньнем i ўжо маласкрыванай злосьцю, голасна сказаў, зьвяртаючыся проста да Зiглiнга:

- Спадар палкоўнiк, гавару вам, што мы даволi маем маскалёў. Мы нiколi больш не пагодзiмся, каб над намi верх трымалi ды намi камандавалi маскалi!

- Садись уже, садись, довольно с тебя! - рэзкiм тонам спынiў Мiкулу Мураўёў.

Шэф штаба БКА спачатку ня верыў сваiм вушам. Як быццам апараны варам, упрытомнiўшы дзёрзка-зьняважлiвыя словы Мураўёва, ён акiнуў зрокам беларускую групу, быццам спадзяючыся так патрэбнага ў той час падтрыманьня. Яно ня прыйшло. Мiкула, iмглiстым поглядам абвёўшы залю, зачырванеўшыся, сеў. Што ў тую хвiлiну думаў, няцяжка адгадаць. Адно ня ведаў, што, калi так рэзка й адважна выступiў супраць расейцаў у абароне сваiх жаўнераў, наважыў аб сваiм будучым лёсе.

- Дивизия будет русская! - закончыў з фiнальным адценкам у голасе Валянцiн Мураўёў.

VI

Школа камандзераў Беларускае Краёвае Абароны афiцыйна перастала iснаваць 28 лiпеня 1944 году - роўна месяц пасьля выхаду зь Менску й два месяцы пасьля ейнага пачатку. Загадам штаба новазарганiзаванай 30-й Усходняй (Другой расейскай) дывiзii яна сталася дванаццатай ротай чацьвёртага палка. Рэкрутам была выдадзена блакiтна-зялёная вопратка, i ў хуткiм часе мелi распачацца заняткi над вышкаленьнем. Камандаваньне ротаю абняў старэйшы векам, сiвы, павольны, з двума залатымi зубамi наперадзе, старшы лейтанант Петрык, а шэфам роты быў назначаны "фольксдойч" Кацынскi.

Вестку аб лiквiдацыi афiцэрскае школы кадэты прынялi зь вялiкiм незадавальненьнем. Фактычна была гэта толькi фармальнасьць - школа-ж перастала iснаваць ад Менску. Але пакуль усё было плыннае, не надта выразнае, няведамае, дык ставала й месца на пешчаньне надзеяў: а мо яшчэ ня ўсё страчана, мо школа будзе ўзноўленай, мо капiтан Мiкула, на якога ўжо кадэты былi прывыклi пакладацца й якога палюбiлi, асягне сваё. Маладыя юнакi-патрыёты навет не дадумоўвалiся, якой катастрафiчнай для беларусаў была сытуацыя ў вярхах. Ня ведалi, што быў недахоп арганiзаванасьцi, плянавасьцi - замест iх часьценька выступала прыродная, амаль першабытная стыхiйнасьць. Шэрагi беларускiх афiцэраў былi сьцiплыя, хiсткi элемэнт, што так цi йнакш на Бацькаўшчыне лiчыў сябе беларусамi, тут ужо паказваў iншае аблiчча. Сам штаб БКА быў здэзарганiзаваны, камандуючы БКА зусiм страцiў сувязь са сваiм заступнiкам, а кожны рабiў, што далося на сваю руку. БЦР была раськiданая, галава ня ведала, што рабiлi рукi... Аб якой супольнай плянавасьцi дзеяньня магла быць мова? Кадэты аб гэтым ня ведалi. Тое-сёе дайшло да iхных вушэй пад час арганiзацыi 30-й дывiзii, але няведама было, цi то былi плёткi, цi праўда. Юнакi, як людзi з асьветай, плёткам не давалi вялiкай вагi, дык i цяпер зь недаверам махнулi рукой. А шкада, што не пацiкавiлiся блiжэй, не распыталiся, асаблiва не праведалi, што сталася ў самога капiтана Мiкулы. Афiцыйны загад замяняў школу камандзераў на дванаццатую роту 30-й (Другой расейскай) дывiзii, ды i ўсяго. Што крылася за гэтым ззаду - кадэты ня ведалi, мусiць, таму, што былi яшчэ занадта зялёнымi. А шкада...

Цэлы апошнi тыдзень лiпеня праходзiў пад знакам рэарганiзацыi. Было шмат зборак, перапiсвалi ўсiх у роце, выдзялялi спэцыялiстых - кулямётчыкаў, мiнамётчыкаў, розных патрэбных рамесьнiкаў. Рота зноў зрабiла 25 кiлямэтраў у паўночна-ўсходнiм кiрунку i затрымалася ў вёсцы Альшэўка Пустулскага раёну. Разьмясьцiлiся ў сялянскiх гумнах. У суседняй вёсцы Кзы быў штаб чацвёртага палка.

VII

Пагода пагоршала. Колькi дзён бесьперапынна лiў дождж i значна пасьцюдзянела. Аднаго дня рэкруты праводзiлi страявыя заняткi ў гумнах. Пасьля заняткаў, калi Сымон Спарыш iшоў з кухнi, несучы ў кацялку зупу, хтосьцi гукнуў яму збоку:

- Сымон, iдзi, вунь Кастуся Дзежкi бацька прыйшоў.

- Дзежкаў бацька? - спытаў зьдзiўлены Сымон, i ў ягоным уяўленьнi мiльгануў вобраз спакойнага, разважлiвага, жартаўлiвага старога, добрага беларускага патрыёта.

Сымон на хаду зьеў зупу й накiраваўся ў гумно, дзе быў трэцi зьвяз. Здалёк заўважыў пад згорбленай вярбой тры постацi. Вiктар Караткевiч стаяў каля бацькi й сына. Сымон аж жахнуўся: ледзь пазнаў старога Дзежку. Пасiвелая кароткая барада пакрывала ўвесь схудзелы твар. Худы, босы, з пасiнелымi ад холаду нагамi, апрануты ён быў у нейкiя танныя падкасаныя штаны й палатняную сьвiтку. З-пад расшпiленай на ўсю шырыню кашулi выглядалi касматыя грудзi. Вочы блiшчэлi ад недахопу сну, харчаваньня й адпачынку.

- Вельмi прыемна бачыць вас на чужыне, - сказаў Сымон, вiтаючыся, - дай Бог, каб я дачакаўся такой нагоды, як Кастусь. - Уяўленьне Сымонава намалявала постаць свайго бацькi - старога, прыгорбленага, заклапочанага. Цяжкi боль тузануў за сэрца. Сгары Дзежка й Сымон прывiталiся.

- Якiм чынам вы сюды зьявiлiся? - спытаў юнак.

- А вось тут недалёка едзе наш вабоз, недзе ў маёнтку затрымаўся. Дачуўся, што вы тут, i прыйшоў.

- Вельмi рады вас бачыць. Але-ж вы й зьмянiлiся. Матка Боская! Вось паглядзi, сын, - гаварыў Сымон да Кастуся, - як выглядае твой бацька на чужыне.

Кастусь моўчкi пазiраў на старога.

- Калi-ж вы з Глыбокага выехалi? - пытаўся Сымон.

- З Глыбокага выехалi мы 27 чэрвеня. Усё яшчэ было цэлае. Пасьля дайшлi чуткi, што ў панядзелак бальшавiкi былi ўжо ў Глыбокiм, а мы выехалi ў папярэднюю пятнiцу. Хто хацеў, той выяжджаў. Загадаў на гэта ня было.

Навокал старога сабралася грамада хлапцоў. Хутка кiшэнi яго былi напоўнены махоркай, сухарамi, цыгарэтамi. Вiктар аддаў яму сваё афiцэрскае гумовае дажджавое палiто, што купiў яшчэ ў Вiльнi. З апавяданьняў старога Дзежкi вынiкала, што ў ваколiцы былi беларускiя ўцекачы з Глыбоччыны, Наваградчыны й Баранавiччыны. Разьвiтаўшыся зь iм, Вiктар, Кастусь i Сымон моўчкi пайшлi ў свае гумны. Вобраз схудзелага зморанага старога цяжкiм каменем лёг iм на сэрцы. Гэта быў вобраз тысячаў, мо сотняў тысяч уцекачоў-беларусаў, што йшлi й ня ведалi куды - худыя, галодныя, абдзёртыя, гаротныя.