К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

VI

З паходжаньня палкоўнiк Шувалаў быў расейцам, а з пачуцьця - у тыя часы, аб якiх мова, - хутчэй палякам, чымся расейцам. Выводзiўся з калiсьцi добра ў Расеi ведамых графаў Шувалавых. Афiцэрам быў яшчэ ў царскай армii. Пасьля бальшавiцкага перавароту ўцёк да сваякоў у Польшчу. Ужо пад час польска-бальшавiцкай вайны ў 1920 годзе, дзякуючы пратэкцыi сваяцкай арыстакратычнай сям'i, атрымаў польскi чын палкоўнiка. Перад Другою сусьветнай вайной бачым яго ў вайсковым гарнiзоне Слонiма, а пасьля адступленьня са сваёй вайсковай групай з-пад Варшавы, па дарозе на Валынь, Шувалаў трапляе ў нямецкi палон.

Адседжваў палон у абозе блiзу Бэрлiна. На пачатку 1945 году нейкiм чынам Шувалаў даведаўся, што ў Бэрлiне знаходзiцца Беларуская Цэнтральная Рада й арганiзуецца беларускае войска. Вестка моцна яго зацiкавiла. Надта-ж абрыдзеў той палон. Цэлыя вунь чатыры гады праседзеў бязьдзейна, хоць наракаць не было на што: сваякi з Ангельшчыны праз Чырвоны Крыж прысылалi розныя харчовыя прадукты, улучна з найбольш рэдкiмi й цэннымi ў тыя галодныя ў Нямеччыне часы цыгарэтамi й кавай.

Другi-б, чаго добрага, сядзеў-бы вунь, дасыта наеўшыся ды Бога хвалячы, канца вайны чакаў. Але-ж чалавек ня камень, асаблiва яшчэ такi, як граф Шувалаў. Меў вунь чыны й пашану, усюды, казаў той, дзе патрэба была, дык i праз заднiя дзьверы патрапляў улазiць. Абрыдзеў палон, сядзеньне безнадзейнае тое, дый годзе. Прыгадалася графу, што ён "тоже белорус", бо некалi дзесь там у Магiлёўшчыне "поместье" меў. Гэткага падмацавальнага аргуманту для навазнойдзенай нацыянальнасьцi было даволi. Пачаў граф варушыць мазгамi.

Зь нямецкiм камандантам абозу пайшло як па масле, асаблiва калi на падмацаваньне просьбы падасьпелi такiя аргуманты, як кава, цыгарэты й шакалад. Гэткiм чынам у студзенi 1945 году ў канцылярыю прэзыдэнта БЦР, у суправодзе двух нямецкiх вайскавiкоў, заявiўся высокi, стройны, худы й цёмны з твару, звыш пяцiдзесяцiгадовы расеец Шувалаў i запрапанаваў свае паслугi як выдатны вайсковы спэцыялiсты.

Граф ня мог трапiць да Астроўскага ў лепшы час. Апошнi неяк зусiм з увагi выпусьцiў тое, што "спэцыялiст" на працягу апошнiх чатырох гадоў вайны адно бiбiкi, як кажуць, забiваў i што шмат чаго зь ягонай галавы з галiны той спэцыялiстыкi выветрыла. Расеец, ясна, ня мог ведаць матываў Астроўскага. Прыняцьцём яго ў Беларускую Краёвую Абарону й прыхiльным прыёмам быў мiла зьдзiўлены.

Прэзыдэнт Беларускай Цэнтральнай Рады пад час iнтэрвью, паставiўшы колькi зручных ключавых пытаньняў, хутка зразумеў, што ёсьць нагода адным стрэлам двух зайцаў забiць: першым зайцам быў генэрал Канстантын Езавiтаў, на якога даўно вастрыў зубы, а другiм - Шувалавы "вещественные доказательства" графскай вартасьцi (ня так ужо й сьцiплыя запасы розных харчовых прадуктаў, аб якiх палкоўнiк неаднаразова ўспомнiў, не забываючыся, ясна, падкрэслiць сваё графскае паходжаньне, сваю "беларускасьць" дый жывую крынiцу тых прадуктаў у Ангельшчыне). Астроўскi быў надта такой хадою падзей задаволены й ня турбаваўся, што новы "беларус" гаварыў нейкай польска-маскоўска-беларускай макароншчынай.

Захады перад нямецкiмi ўладамi аб звальненьнi палкоўнiка Шувалава з палону й адданьне яго ў дыспазыцыю Беларускай Цэнтральнай Рады хутка закончылiся посьпехам. Шувалаў, акрамя прадуктаў, быў назапашаны й грашыма. Астроўскi запрапанаваў яму пасялiцца ў сваёй прыватнай кватэры. Як прэзыдэнт, так i ягоныя ад'ютанты вельмi ўсьцешылiся такому госьцю й асаблiва захаплялiся ягоным спорным багажом. Неўзабаве ў памяшканьнi ў Астроўскага пачалося новае, шмат весялейшае жыцьцё.

Палкоўнiк Шувалаў абняў рэфэрат вайсковых спраў пры БЦР на месца Езавiтава. "Тоже белорус" зусiм нядрэнна адчуваў сябе ў новай ролi, хаця шкадаваў, што надта-ж раптоўна пачалi малёць ягоныя запасы прадуктаў. У хуткiм часе навет i працаўнiкi БЦР прывыклi да новага твару. "Няхай будзе й адзiн маскаль на завод", - жартавалi мiжсобку. Маючы такога прэзыдэнта, дык яно ўсяго спадзявацца было можна: навет i графа-расейца на становiшчы найвышэйшага вайсковага чыноўнiка БЦР.

ДЫВIЗIЯ "БЕЛАРУСЬ"

I

26 лiстапада 1944 году, калi амэрыканцы й французы зрабiлi вялiкi пралом фронту на адрэзку Бельфорт - Эпiналь - Альткiрх, паглынуўшы амаль усю трыццатую пяхотную, слаба ўзброеную дывiзiю, палкоўнiк Зiглiнг выратаваўся са сваiм штабам i са жменяю жаўнераў, пераважна немцаў.

Параза вялiкай неспадзеўкай для Зiглiнга ня была. Быў ён занадта дасьведчаным камандзерам, каб яшчэ перад няўхiльным наступам хаўрусьнiкаў мець нейкiя перабольшаныя iлюзii пра баяздольнасьць цi вытрываласьць сваiх жаўнераў. Ведаў, што войска было слаба ўзброенае навет ручной зброяй, не гаворачы ўжо аб тым, што ня мела для падтрыманьня панцырных адзьдзелаў i даволi артылерыi. У людзей ня было нiякай ахвоты да супрацiву. Масавыя дэзэрцыi ў жнiвенi й верасьнi былi яшчэ адным лiшнiм довадам, што людзi адно чакалi нагоды, каб апынуцца на другiм баку фронту. Рэпрэсii, якiя Зiглiнг змушаны быў правесьцi мiж афiцэрскага й радавога пэрсаналу, яшчэ больш зьняверылi й зьнеахвоцiлi людзей да немцаў. Людзi ня толькi незадаволеныя былi недахопам харчоў, цёплае вопраткi й зброi, яны ўжо наогул страцiлi ўсялякую ахвоту да прадаўжаньня змаганьня.

Аб усiм гэтым палкоўнiк добра ведаў. Усё-ж лiчыў, што навет i ў гэткiм стане войска ягонае здольнае будзе паставiць, прынамсi, мiнiмальны, супрацiў. Нiяк не магло памясьцiцца ў ягонай галаве, што можа стацца так, як фактычна адбылося пазьней: амаль усё войска, акрамя немцаў, дый тых ня ўсiх, без вялiкага бою перачакала першую артылерыйскую бамбардзiроўку працiўнiка ды, калi непрыяцельская пяхота й панцырныя адзьдзелы папаўзьлi наперад, тысячамi пайшло ў палон.

Зiглiнг, вiдаць, быў занадта аднабаковым у сваiх разважаньнях i заслаба ведаў беларусаў наогул, навет i тых, пад сваёй камандай, каб памяркаваць, што прычыны паразы былi шмат глыбейшымi. Нацыянальна сьведамыя й iдэйныя беларусы ня мелi намеру ратаваць учарашняга акупанта свае Бацькаўшчыны. Яны даўно й ясна ўявiлi, што iхнi супрацiў амэрыканцам цi французам, да якiх не адчувалi наймалейшае варожасьцi, будзе адно дарэмным кровапралiцьцем.

Найбольшай неспадзеўкай для Зiглiнга была поўная адсутнасьць супрацiву з боку батальёна Мураўёва. Як-нiяк - гэта-ж быў пробны батальён, якi, паводле ранейшых мяркаваньняў, меў быццам-бы адкупiць вiну, за дэзэрцыi, аддаць немцам доўг за той давер, якiм яго абдарылi, паставiўшы на ўсе камандныя становiшчы афiцэраў беларусаў i расейцаў. Сам маёр Мураўёў быў добрым i давераным сябрам Зiглiнга, на яго палкоўнiк пакладаў вялiкiя надзеi, добра ведаючы ягоныя баявыя здольнасьцi й заслугi. Таму Зiглiнг i паставiў батальён на самым цэнтральным i найважнейшым адрэзку дывiзiйнага фронту - тут-жа перад варотамi iндустрыяльнага Мюльгаўзэну. Бяссупрацiўны пераход Мураўёва й ягоных людзей да французаў адабраў у Зiглiнга апошнiя рэшткi даверу, якiя ён меў яшчэ да гэтых "унтэрмэншаў".