Джейран Пиралиева - Müslüm Maqomayev: Musiqidə bir zirvə… Monoqrafiya

Müslüm Maqomayevin adı onun doğulduğu, boya-başa çatdığı, təhsil aldığı və pərvazlanıb dünyaya uçduğu füsunkar , möhtəşəm, qədim, doğma, gözəl Bakı şəhəri, ümumiyyətlə, Azərbaycan və Azərbaycan xalqı ilə daima bağlı olmuş və qoşa səslənmişdi. Hər üç adı: Azərbaycan, Bakı, Müslüm biri-birindən ayrılıqda anlamaq, başa düşmək qeyri- mümkündü. Bəstəkarın Nəbi Xəzrinin və Sergey Yeseninin müvafiq olaraq yazdıqları “Azərbaycan” və “Salamat qal, Bakı!” şeirlərinə həsr etdiyi mahnılar, sözsüz ki, fikirlərimin təsdiqi, isbatı və təntənəsi kimi qəbul olunmalıdı. “Azərbaycan” mahnısı müğənninin vizit vəsiqəsi, “Salamat qal, Bakı!” mahnısı isə zil qaranlıq bir gecədə parlaq məşəl kimi yanan böyük bir ürəyin son akkordu idi. Onun çoxsaylı pərəstişkarları arasında müğənninin babasını, böyük şöhrətlə adını daşıdığı-bəstəkar, dirijor, pianoçu Əbdül Müslüm Maqümayevi tanımükmasım. Məhz, bu reallıqdan çıxış edərək çalışacağam ki, Müslüm Maqomayevin həyat və yaradıcılığını əks etdirən bu, monoqrafiyada maqomayevlər ailəsi haqqında, imkanım daxilində, daha geniş və ətraflı, təfərrüatlı, yığcam və müfəssəl məlumat verim.

Müstəsna və fövqəladə hal olaraq, demək mümkündü ki, parlaq ulduza çevrilən Müslüm Maqomayevin real və həqiqi istedadi, zəkası və qabiliyyəti xalqı, tamaşaçıları, onu sevənləri bu gün, ecazkar səsinin cazibəsi ilə televiziya, radio, maqnitofon, kompüter qarşısına toplaya bilir.

Azərbaycanda, o cümlədən keçmiş Sovet İttifaqında, həmçinin, dünya opera və estrada janrında çox az adam tapıla bilər ki, Müslüm Maqomayev kimi məşhur olsun və heç olmasa, ən azından, onunla rəqabət aparmaq iqtidarında yaşasın. Məftunedici, cəzbedici bariton səsi, yüksək ifa texnikası, xüsusi geyimi, artistlik və səhnə məharəti, liderlik bacarığı, səmimi səxavəti və təkrarolunmaz təbəssümü ilə qırx beş ildən artıq bir zaman ərzində milyonların ürəyini fəth edən və bu gün də, öz effektini, dəyərini qoruyub saxlayan başqa bir müğənni tanımıram. Müğənninin diapazon imkanları müstəsna dərəcədə, qeyri-adi formada o qədər geniş idi ki, Müslüm asanlıqla operadan müziklə qədər, siyasiləşmiş mahnılardan uzaq olmaq şərti ilə, SSRİ, Azərbaycan, Rusiya və xarici bəstəkararın vokal əsərlərinə müraciət edirdi, hamısının öhdəsindən də böyük ustalıqla, məharətlə və bacarıqla gəlirdi.

Təqribən iyirmi yaşında, 1962-ci ildə, Finlandiyanın paytaxtı Helsinki şəhərində keçirilən “Ümumdünya Gənclərinin” mahnı festivalında sənət dünyasına ilk kövrək addımlarını ataraq start verən və daima yüksələn xətt üzrə Olimpə doğru inamla irəliləyən Müslüm Maqomayev ömrünün sonuna qədər enişin nə olduğunu hiss etmədi, əksinə, bütün qırx beş or zirvədə yaşadı. O, böyük dəqiqliklə yerinə bağlanan və dinamik qüvvəyə malik olan saat yayını xatırladırdı. Yarım əsrə yaxın davam edən bu, marafon yarışında o, çəkinmədi, ona qarşı olan haqsızlıqlara , çətinliklərə, paxıllıqlara, bir sözlə , həyatın müxtəlif və bütün neqativ kataklizmlərinə şərəflə sinə gərə bildi, həmişə çoxsaylı pərəstişkarlarının qibləgahı, bütü, sənəmi olmağı bacardı. Fransız ədibi Qustav Flober demişdi: “Bütə, sənəmə toxunmaq olmaz, əks təqdirdə, onun zəri sizin əlinizdə olacaqdı”. Bu mənada, Müslüm Maqomayev çox xoşbəxt insan idi. Onun həyatda qazandığı şöhrət, məşhurluq, ecazkar bariton səs, təbii xarici görkəm, çoxsaylı qadın pərəstişkarların məhəbbəti, gül-çiçək yağışı bir çoxlarında, belə, bir təsəvvür, belə, bir qıcıq yaradırdı ki, guya o, yaşından böyükdü… Ancaq müstəsna hal olaraq sifətin şişirtmə dərəcəsinə müraciət etmədən, tam əminliklə deyə bilərəm ki, Müslüm Maqomayev sadəcə olaraq bizim planetdən deyildi. Onun səsi ecazkar olduğu kimi, onun özü də, qeybdən gələn və yenidən ora qayıdan bir müqəddəsi xatırladırdı. Mən, bu fikirimdə yanılmıram…

1963-cü il Müslüm Maqomayev yaradıcılığının donüş nöqtəsi oldu. Biri-birinin ardınca gələn təkliflər onu Kremlin “Qurultaylar Sarayı”na, P.İ.Çaykovski adına Moskva Konsert Zalına, Lujniki İdman meydançasına, böyük informasiya mənbəyi hesab olunan Sovet İttifaqı Teleqraf Agentliyinin mətbuat mərkəzinə, mütəmadi təşkil olunan dövlət konsertlərinə gətirib çıxarmaqla bərabər, həm də görkəmli şəxslərin, dövlət xadimlərinin, ictimaiyyətin rəy, təklif və fikirlərinin hədəfinə, milyonlarla tamaşaçı auditoriyasının, futbol meydançalarının istinad nöqtəsi.

Müslüm Maqomayev yaradıcılığının ən əhəmiyyətli hissəsi onun opera və vokal sənətində bir ustad sənətkar kimi yetişməsi, daha doğrusu, cilallanması Milan şəhərinın “La Skala” teatrı ilə sıx bağlıdı. Bu, teatrın əvəzolunmaz xidmətlərini danmaq qeyri mümkündü . Teatrda təcrübə keçərkən o, vokal janrının ən incə, ən zərif hissəciklərinə, sirlərinə yiyələnə bildi. XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında İtaliyaya gələn müğənni, incəsənət və mədəniyyət xəzinəsinin beşiyi sayılan, bitməz və tükənməz incəsənət nümunələri ilə zəngin olan ölkədə yalnız ifa tərzi, səhnə mədəniyyəti, artistlik manerası və s. öyrənməklə kifayətlənmədi, o, həm də mənəvi, ruhi bilik dairəsini genişləndirdi , daha da zənginləşdirdi. Benyamin Cili, Cino Bekki, Tito Qobbi, Mario Del Monako

Müğənni Fiqaro, Skarpia, Mefistofel, Onegin ariyalarını çox gözəl və yüksək səviyyədə ifa etdi, olduqca böyük müvəffəqiyyətlər qazandı. Lakin qulaqbatırıcı bariton səslə estrada janrında qazandığı ağlasığmaz və təkrarolunmaz uğur onun opera karyerasına, opera peşəsinə sipər çəkdi, mane oldu. Bunu, müğənninin çox sevdiyi, yaradıcılığına böyük hörmət bəslədiyi, onun haqqında kitab yazdığı, radio və televiziya verilişləri hazırladığı və Qollivud tərəfindən opera səhnəsindən “oğurlanan” Mario Lansa da şamil etmək olar. Mario Lans və Müslüm Maqomayev – bu iki müğənninin həyat və yaradıcılığında eynilik, uyğunluq, həmçinin, paralellik görmək mümkündü , baxmayaraq ki, Lans tenor, Müslüm bariton idi.

Milanın “La Skala ” O, Bakı Konservatoriyasında tanınmış opera ustadı, musiqiçi, vaxtilə Milanda təcrübə keçən, yüksək musiqi təhsil alan Şövkət Məmmədovadan dərs almağa başladı və 1968-ci ildə təhsilini müvəffəqiyyətlə başa vurdu. Məhz, bundan sonra Maqomayevin keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarına, vaxtilə kommunist düşərgəsinə daxil olan Şərqi Avropa ölkələrinə, o cümlədən Amerika və Avropaya, bir sözlə , Qərb dünyasına sonsuz, saysız-hesabsız qastrol səfərləri başladı. Həmin dövrdə, elə bir beynəlxalq musiqi festivalı olmurdu ki, Müslüm Maqomayev orda iştirak etməsin.

İlk böyük uğur 1969-cu ildə, Polşanın Sopot şəhərində əldə olundu. Onun ardınca Fransanın Kann şəhərində keçirilən beynəlxalq festivalda “Qızıl lövhə” mükafatı qazanıldı. Müslüm Maqomayevin bu təltifə layiq görülməsi, sanki bir sensasiya idi. Həmin festivalda Müslüm tərəfindən yazılan vallar, lövhəciklər qısa müddət ərzində fantastik tirajla satılırdı. Heç kim, hətta, ən nikbin pərəstişkarlar, nəinki ağlına, heç yuxusuna, belə, gətirə bilməzdilər ki, dörd milyon yarımlıq tiraj musiqisevərlər tərəımən halqəca Müğənninin yaşı yenicə otuzu keçmişdi ki, ona SSRİ Xalq artisti adı verildi. Bu, çox da, böyük tarixə malik olmayan SSRİ-də görünməmiş, fövqəladə bir hadisə idi. Müslüm Maqomayevin bu rekordu heç vaxt təzələnmədi bu, yalnız ona məxsus olaraq əbədi tarixdə qaldı.

“Mən (şair Robert Rojdestvenski : -C.P.) , Müslüm Maqomayevin oxuduğu çoxlu sayda konsertlərdə olmuşam, ancaq bir dəfə də şahidi olmadım ki, aparıcı onun bütöv adını və familiyasını sona kimi kandeməyə. Aparıcının səyinə və güclü dinamiklərin olmasına baxmayaraq, adətən Müslüm adından sonra zalda elə bir sürəkli, gurultulu alqış sədaları eşidilirdi ki, familiya Maqomayev sadəcə olaraq bu, gurultunun iç ərisində itib-batırdı. Artıq biz, buna öyrənmişdik. Öyrənmişdik ki, onun bir adı bizim incəsənətin özünəməxsus, diqqətəlayiq yeridi… Əlavə olaraq demək istəyirəm ki, onun ifasında hər hansı bir opera ariyası, hər hansı bir mahnı bu, həmişə gözlənilən möcüzə idi, hətta, özünün şəxsi əsərləri olsa da, belə. Onlardan biri belə adlanırdı, “Biz mahnı üçün doğulmuşuq”.

Müğənni heç vaxt zəmanənin tələbinə uyğun olan aldadıcı dəbin arxasınca qaçmadı, pərəstişkarların qılığına girib onlara yalançı musiqi təqdim etmədi, həmişə sənətinə, səsinə, vicdanına inandı və bu, qabiliyyəti sayəsində milyonların ürəyini fəth etdi, sevgisini qazandı. Ağzına qədər tamaşaçılarla dolu olan möhtəşəm konsert salonları və idman meydançaları, mühafizəni təşkil edən atlı polis dəstələri, ümmanlar qədər gül-çiçək dəstələri, müxtəlif əfsanə, dedi-qodu, qeybətlə zəngin olan mifoloji və mini məişət tarixçələri, ailə hekayələri, bahalı avtomobillər, dəbdəbəli mehmanxanalar.

Daima soy kökünə sadiq qalan müğənni bütün bunlarla öyünmədi, təkəbbürlük nümayiş etdirmədi, heç kimə yuxarıdan aşağı baxmadı, ayıqcasına daxili aləminə və qüdrətinə əsaslanaraq hərəkət etdi, birsözlə, necə var idisə eləcə də yoluna davam gətirdi. Bu, yüksək keyfiyyətlər və alicənablıq onu bütün ömrü boyu müşayiət etdi. Məsələn, Müslüm Maqomayev kinorejissor Aleksandr Zarxinin çəkdiyi “Anna Karenina” filmində Vronsko obrazını ifa etməyə dəvət olundu, lakin o, bundan imtina etdi. Amma çox keçmədi ki, kinorejissor Eldar Quliyevin “Nizami” filmində Şeyx Nizami obrazını oynamağa razılıq verdi və çox gözəl, yadda qalan, parlaq Nizami Gəncəvi surətini ərsəyə gətirdi.

Müslüm Maqomayevdə olan istedad, zəka, qabiliyyət hər deyən bir adamda cəmlənmir. Sözün həqiqi mənasında, hərtərəfli inkişaf edən bu, şəxsiyyət insanlara qarşı bir o qədər mehriban, xoşxasiyyət, old diqqətli, kömək əli uzadan və tliubi.ə Babasının yolunu davam etdirmək arzusunda olan Müslüm Maqomayev yalnız bunlarla kifayətlənmədi… O, nəinki bəstəkar, müğənni, pianoçu oldu, o həm də gözəl fırça ustası, yüksək səviyyəli aktyor, görkəmli nasir kimi tarixdə iz qoydu, adını qızıl hərflərlə mədəniyyət, incəsənət salnaməsinə yazdırdı .

Sovet erasının məşhur, tanınmış və görkəmli inəsənət xadimi İnnokenti Mixayloviç Smoktunovski zamanında müğənni üçün xoşagələn, ürəyəyatan, fərəhli fikir söylədi:

“Müslüm Maqomayev birdən, dərhal məşhurluq qazandı. Bu, çox böyük şöhrətdi və uzun müddətlidi… Mən həmişə onun üçün darıxıram və səbirsizliklə yeni görüşləri gözləyirəm. Gözləyirəm eşidim və görüm ki, özünün çoxsaylı pərəstişkarları üçün bu, təəcüblü, nadir istedad və zəka sahibi yeni nə gətirəcəkdi.”

Əmin olmaq istəyirəm ki, oxucu auditoriyası dünyaşöhrətli müğənni ilə olan qiyabi görüşdən və bu, tanışlıqdan razı qalacaq, onun haqqında bilmədiyi bir çox məqamları özü üçün kəşf və ixtira edəcək, təkrarolunmaz Müslüm Maqomayevlə dialoqa girəcək, zatən onun melodiyalarını yaddaşında səsləndirəcək , züm-zümə edəcək, bu, nadir insana bir daha qulaq asmaq məqsədi ilə onun lent yazılarına, vallarına, lövhəciklərinə, həmçinin, İnternet portallarına müraciət edəcəkdi, böyük və dahi sənətkarın ruhunu yad edərək ruhuna dualar oxuyacaqdı.