Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

Яшчэ я не ўзяўся за разлапiстую жалезную клямку дзьвярэй, як тыя расчынiлiся, за iмi ў прыцемку пакорлiва стаяла Франя. Яна чакала мяне. На гэты раз яна была без свайго фартушка, у кароценькай шэрай кофтачцы паверх тых жа чорных i вузкiх штонiкаў. Была надта прывабная i з сарамлiвай гасьцiннасьцю ўсьмiхнулася мне.

- Капiтуляцыя, Франя!

- Праўда? А божачка мой...

- Яшчэ не афiцыйна. Але паведамяць.

- Няўжо дачакалiся? Няўжо праўда? - бы дзiця, радавалася дзяўчына. - Трэба старым сказаць.

Яна пабегла кудысь з вэстыбюля, а я застаўся ля засланага квяцiстым абрусам столiка з трыма цюльпанчыкамi ў фарфоравай вазцы. Я трохi недаўмеўся: што б значыла гэтая яе пасьпешлiвасьць наконт гаспадароў? Цi сапраўды ўдзячнасьць, цi добра выхаванае пачуцьцё абавязку? Я ня ведаў яшчэ, як да таго паставiцца, калi праз расчыненыя дзьверы ў вэстыбюль сунуўся той высачэзны стары прафэсар са сваёй фраў. Апошняй ускочыла ажывелая Франя. Трохi адсопшыся ад мабыць доўгага пераходу, гаспадар глухiм голасам сказаў нейкую даўгую фразу, якую тут жа патлумачыла Франя.

- Доктар Шарф вiншуе з канцом вайны i дзякуе пану афiцэру за вызваленьне ад нацызму.

- Калi ласка, - велiкадушна пагадзiўся я. - Жывiце ў мiры.

Доктар уважлiва выслухаў Франiн пераклад, трохi памаўчаў. Вiдаць па ўсiм, гаварыць яму было цяжка, цi ён цяжка зьбiраўся з думкаю. Франя перакладала:

- Ён кажа: старыя шчасьлiвыя, што дачакалiся канца вайны. А маладым цяпер прыйдзецца самiм ладзiць будучыню Эўропы. Важна не памылiцца.

- Ды ўжо як-небудзь. Не памылiмся. Калi дагэтуль не памылiлiся перамаглi, - самаўпэўнена адказаў я i адразу адчуў, што перабраў: ня трэба было гэтак катэгарычна. Франя пераклала адказ.

- Доктар Шарф кажа: перамагчы ў вайне - яшчэ ня ўсё.

- А што ж яшчэ?

- Пасьля цяжкай вайны непазьбежны i цяжкi мiр, - цiха, нiбы нават не згаджаючыся з чымсьцi, пераклала Франя.

Я не зусiм зразумеў, што ён мае на ўвазе, гэты стары аўстрыяк. Можа, аднак, i праўда, можа i цяжкi мiр. Але ўжо не цяжэйшы, чым гэтая вайна.

- Ён кажа: рускiя павiнны зразумець, што нацызм i камунiзм ёсьць два канцы адной палкi.

Гэтыя развагi я чуў упершыню, i яны здалiся мне дзiўнаватымi - адной палкай мераць Расею i Нямеччыну. У нас гэткiм чынам нiхто не разважаў нават пад хмелем, за такiя словы кожны мог апынуцца далёка. Мы не адважвалiся гэтак нават падумаць. Ды i не было патрэбы так думаць - усё ж мы ваявалi з фашыстоўскай Нямеччынай за свабоду сваёй краiны. Пры чым тут два канцы адной палкi?

Мабыць, разгубiўшыся, я маўчаў. Напэўна, адчуўшы маю нiякаватасьць, гаспадар таксама нядоўга падумаў i, стрымана кiўнуўшы на разьвiтаньне, павярнуўся на выхад.

- Пачакай трошкi, - цiхенька кiнула да мяне Франя, таксама кiруючы за старымi.

Аднак мне не сядзелася, i я падыйшоў да акна. Гэта зразумела, што за перамогай настане мiрнае жыцьцё, але чамусьцi не хацелася пра яго думаць, цяпер усе думкi не iшлi далей перамогi. Той самай, да якой мы нарэшце наблiзiлiся i пра якую столькi марылi ў цяжкiя часы малых i вялiкiх няўдач. У такiя хвiлiны яна здавалася нам як зьдзек, як жульнiцкая пустая абяцанка. Шмат для каго менавiта такой i засталася, i яны нiчога пра яе нiколi не пазнаюць. Iншыя во дажылi да яе, i можа, яшчэ пакарыстаюцца яе плёнам.

З вузкага вакна з высокiм, бы ў царкве, падваконьнем ня шмат што было вiдаць, а мне ўсё ж патрэбна было бачыць мае гарматы. I я сказаў пра тое Франi, калi яна прыбегла ў вэстыбюль. Дзiўна, як за паўдня зьмянiўся яе настрой, яна стала цяпер жвавая, амаль бесклапотная. Лёгкая i iмклiвая, яна зрабiлася падобнаю на гарэзьлiвую школьнiцу.

- Iдзем, - сказала яна i кудысь павяла мяне праз бакавы ход да скрыпучых i пакручастых прыступкаў - на гарышча цi што, падумаў я. Але то было не гарышча? а сьветлая цесьненькая вежа, што, нiбы шкляначка, прыгожа выглядала здаля на чырвоным даху.

- Адсюль ўсё вiдаць.

Выгляд з гэтай вышынi быў сапраўды цудоўны - амаль палова разьбiтага выбухамi гарадка, вулiца да павароткi, задымлены падворак лесапiльнi, завалены грудамi дрэва i дошак: мае гарматы - адна адразу за рэчкай, а другая па той бок лесапiльнi. Насупраць за дарогай разьлёгся шырокi горны адхон, зьнiзу парослы хвойным маладняком, якi вышэй браўся на добры хваёвы лес. З другога боку вiдно было ня шмат - стромы чарапiчны скат даху ды вершалiны грувасткiх дрэваў, блiзка за якiмi навiсла голая скала гары. У цесьненькай шклянцы-вежы стаяла лёгенькая канапка, цямнеў расчынены люк, празь якi мы сюды ўлезьлi. Утульнае было месьцейка, i я захваляваўся нават. Здалося, Франя прывяла мяне сюды ня так сабе, а дзеля пэўнага iнтыму, i таму дзяўчо яшчэ болей мне паблiжэла.

- А вунь i твае салдаты, - паказала Франя.

Я агледзеў зьверху мае пазыцыi - нiчога асаблiвага. Салдаты паселi на станiны, мабыць, цяпер гаманiлi пра мiр, да якога, падобна, дажылi - хiба ж не падстава для радасьцi? Кожны ўжо настройваўся на дом, гаспадарку i мiрнае жыцьцё на ёй. То было зразумела. Маладзейшыя марылi пра вучобу i каханьне, пра сваё месца ў жыцьцi, наканаванае кожнаму шчасьце. Цяпер усё тое было магчыма. Мы заслужылi на гэта права, перамогшы ў страшнай вайне. Мабыць, далейшае залежала ад кожнага i не залежала ад вайны. То было шчасьце.

Я сеў на зручную белую канапу, Франя стала насупраць ля шырокiх, зашклёных у дробныя шыбкi вокнаў.

- Доктару Шарфу лекi дала. Дрэнна пачуваецца. Дужа напалоханы.

- Кiм напалоханы?

- Нямецкiмi нацы, але й нашымi таксама.

- Нашымi? Калi ж гэта яны пасьпелi яго напалохаць? - зьдзiвiўся я. Здалося, што Франя гаворыць штосьцi няслушнае.

- Ты ня ведаеш. Можа, ня трэба табе гаварыць...

- Ня бойся. Я яму зла не зраблю.

- Я веру, што ня зробiш. Ты ж не такi, як... Гэта ж учора ноччу мы да ранку ня спалi...

- Не спалi?

- Ну. Як зьмерклася, прыехалi вашыя. Ну, з асобага аддзелу, сказалi. Мяне прагналi ў вэстыбюль, а самi там да чатырох гадзiнаў яго дапытвалi.

- Во як! Але завошта?

- А хто iх ведае. I мне доктар Шарф нiчога не сказаў. Фраў Сабiна плакала...

- Ну, а ты? У цябе яны пра што-небудзь пыталiся?

- Ад мяне адабралi падпiску, што буду маўчаць.

- Во як!

Гэта было горш. Зрэшты, я ўжо ведаў, што там, куды лезьлi гэтыя, i не магло быць добра. Ну, але хай гэта ў нас - у войску, у тыле. Ды пры чым тут аўстрыякi? Пры чым нарэшце Франя? Ужо яна навошта iм спатрэбiлася? Цi чым не дагадзiла? А можа, яна замiнала iм у нейкай iх цёмнай справе?

Хаця, заспакойваў я сябе, да таго патрэбна быць гатовым. Усё ж у гэтых малойчыкаў свае, спэцыфiчныя абавязкi, якiх простым людзям нiколi не зразумець. Найперш шукаць ворагаў. Але няўжо ж i гэты стары прафэсар бiялёгii - таксама вораг? Шпiён? Дывэрсант? Цi можа, яны самi вярбуюць шпiёнаў? Але як жа ў такiм выпадку тут заставацца Франi?

- А доктар Шарф не фашыст?

- Ну, што ты! Ён ня любiць фашыстаў - страх! Бывала, у Гановэры, як бяжым у бомбасховiшча, дык ён груба лае iх. Вакол усё грукоча, нiхто нiчога ня чуе..