Кузьма Черный - Небеларуская мова ў беларускай лiтаратуры (на белорусском языке)

Або вось яшчэ з аднаго тэатральнага твора. "Я думаю аб нашых адносiнах з табою". "Пачалi адкрываць адзiн аднаму свае таямнiцы..." "Зловiш якога злодзея, пачнеш допыт яму рабiць" i г.д. i г.д. Тут усё дакладна выказана, што хацеў выказаць аўтар. Але гэтакi кiрунак, гэтакi дух мовы ўжываюць людзi, якiя ўсё жыццё сваё працавалi дзе-небудзь у канцылярыях на расейскай мове. I, нарэшце, давялося iм беларусiзавацца. I гавораць яны моваю як быццам i беларускаю (бо не расейская ж гэта мова). Але мова гэта цяжкая, сухая, нежывая.

Мова - жывая iстота. Яна жыве, а не iснуе. Адным словам можна вельмi шмат выказаць, або тым жа самым словам нiчога не сказаць. I гэта нават можа быць ад таго, як гэтае слова выгаварыць. Напрыклад, можна сказаць "ты не ведаеш". I можна сказаць: "вельмi ты ведаеш!" Выказана тое самае, але другi раз - мацней, нават з адзнакамi кпiн. Але нашым лiтаратарам гэтае моўнае багацце не абыходзiць. Вывучэнне мовы - гэта, кажуць, задача лiнгвiстаў, а пiсьменнiку трэба ставiць праблемы, "адбiваць сучаснасць". Але мала хто думае, што для гэтага патрэбна нейкая, калi льга так сказаць, рэчаiснасць, нейкi матэрыял. Усякi ж ведае, што з дрэннага матэрыялу нават кашаля не спляцеш, не то што якога-небудзь твора.

Жонка Льва Талстога ў сваiм дзённiку пiсала, што Л.Талстой нiколi не пакiдаў, да канца жыцця свайго, вучыцца расейскай народнай мове. "Считая свой язык русский далеко не хорошим, не полным, Л.Н. поставил целью своей в это лето изучить язык в народе. Он беседовал с богомольцами, странниками, проезжими и все записывал в книжечку народные слова, пословицы, мысли, выражения". (Занатована 31 студзеня 1881 г.).

Дык натое гэта быў Л.Талстой! Але што значыць народная мова аўтару якога-небудзь "Над абрывам"?! Яго сумленне чыстае. Ён не можа i падумаць, што сваiм пiсаннем разбурае наша моўнае багацце i ўводзiць замест яго нейкi свой жаргон. Яму абы пiсаць. Яму i не ў галаве, што якое б там друкаванае слова нi было, яно ўсё ж друкаванае слова. Яго чытаюць, чытаючы, вучацца i... псуюць сваю пiсьменнасць.

Я працую ў рэдакцыi "Беларускае вёскi", i мне даводзiцца чытаць вельмi шмат допiсаў з вёскi i лiтаратурных твораў маладых вясковых аўтараў. Дык я на выразных прыкладах бачу, як друкаванае слова псуе пiсьменнасць моладзi, забiвае ўсю яе прыродную чуласць да мовы. Адзiн аўтар пiсаў у рэдакцыю: "Паважаная рэдакцыя! Я прашу, каб вы надрукавалi маё гэтае апавяданне ў "Чырвоным сейбiце". Можа яно i не варт гэтага, дык я прашу, каб вы паправiлi яго. А калi i гэта не паможа, тагды напiшыце мне, чым маё апавяданне нягоднае, каб я другi раз ведаў, як лепш пiсаць. Гэтыя маркi я шлю вам на адказ"... i г.д. Вiдаць было, што пiша чалавек пiсьменны. Лiст гэты ён напiсаў жывою моваю, бо гэта аўтар гаварыў з рэдакцыяй. Але тое, што ён пiсаў для друкавання, не мела i заваду жывое мовы. Гэта была самая сапраўдная кнiжная выдуманая мова. Апавяданне тое пачыналася гэтак: "Заходзячае сонца чырвонымi праменнямi аблiвала захад. Вецер распаўсюджваў пах кветак. На цямнеючых балотах зацiхалi птушкi, i ў хуткiм часе наступiў вечар"... I далей падобна да гэтага. Якраз выходзiць, што для хатняе гутаркi, на абыходак у жыццi - ёсць адна мова, свая. Але для кнiг павiнна быць нейкая iншая мова. Бо калi дома чалавек гаворыць "я хадзiў па сена", дык у кнiгах ён чытае: "я хадзiў за сенам". I вядома, што будзе вучыцца пiсаць паводле таго, як ён чытае ў кнiгах.

На вялiкi жаль, усё гэта праўда. Калi ён пiша ў рэдакцыю лiст, дык лiст гэты напiсаны па-людску. А калi пачытаеш тое, пра што ён пiша ў лiсце - яго лiтаратурны твор - дык у творы гэтым жаргонная плынь выпiхае жывую мову.

У лiтаратуры бывае гэтакая з'ява, што часамi пiсьменнiку трэба востра парушаць законы мовы. Гэта тады, калi пiсьменнiк выводзiць гэтакага тыпа, якi або ад прыроды свае не выгаворвае, як належыць, слоў, або з'яўляецца чужаземцам i цяжка яму гаварыць той моваю, якою пiшацца твор, або з якiх-небудзь iншых прычын проста не ведае мовы. Дык тады пiсьменнiк паказвае гэтакага тыпа з яго жаргонам. Напрыклад, у Максiма Гарэцкага, у яго творы "Антонi" ёсць "Мiхалка-масковец, якi Масквы бачыў мала". Дык ён строiцца гаварыць расейскаю моваю i гаворыць жаргонам. У расейскай лiтаратуры ў раманах Ф.Дастаеўскага часамi спатыкаюцца абруселыя немцы, у якiх расейская мова з нямецкiм акцэнтам. У Л. Талстога ў "Войне и мире" ёсць шапялявы афiцэр Дзянiсаў, якi слова "пришел" гаворыць "пг'ишел". Але з тае прычыны, што лiтаратура афармляе культуру мовы, нiводзiн сапраўдны мастак слова не дазволiць, каб увесь твор быў у жаргоне гэтых тыпаў. Тады нельга будзе залiчыць гэтакi твор нi да беларускай, скажам, нi да ўкраiнскай, нi да нямецкай лiтаратуры. Гэта будзе жаргонны твор. I паказваюць гэтых тыпаў у сваiх творах некалькiмi трапнымi рысамi, двума цi трыма iх жаргоннымi сказамi. Трэба знайсцi iншыя сродкi выявiць гэтакага тыпа, каб твор быў на мове, а не на жаргоне. Калi, скажам, Л.Талстой выводзiў расейскiх дваран, што жылi ў пачатку 19 стагоддзя, дык не пiсаў жа ён сваiх твораў французскай моваю - той моваю, якою найчасцей гаварылi гэтыя людзi. Французскага тэксту ў гэтых творах толькi дзе-нiдзе ёсць. А найбольш можам прачытаць гэтакiя, напрыклад, месцы: "Я не чувствую ничего этого,- сказал он на превосходном французском языке". I гэта тут справа з найбагацейшаю кнiжнаю моўнаю культураю. Дык асаблiва ж з жаргонам трэба асцерагацца, каб не "акаляць" iм лiтаратуру. А ў нас робiцца гэтак. Спаткаўшы якога-небудзь яскравага тыпа з камiчным жаргонам, пiсьменнiк, думаючы, мусiць (гэтак кiдаецца ў вочы), што гэта цэнтральны герой нашай лiтаратуры, вядзе яго праз увесь свой твор з яго жаргонам. Замест таго каб iншымi сродкамi мастацтва паказаць яго, ужыўшы яго жаргону гэтулькi, колькi не папсуе мастацтва ўсяго твора, лiтаратар увесь свой твор выпускае ў гэтым жаргоне. Гэтакiя з'явы шкодзяць нашай беларускай лiтаратурнай культуры, бо наша лiтаратурная мова толькi цяпер пачынае крышталявацца. Вось чаму вельмi прыкра i шкодна, калi некаторыя творы, траха не цалкам, падаюцца ў гэтакай мове: "Як я люблю эцi вечары! Оне асвяжаюць маю жысць... Толькi i суцяшэння... Ня то б - загразла ў гэтай... броснi, у гэтай цiне... Нет! Пускай Павал прыезжае, i я перад iм пастаўлю вапрос рубам: паследнi раз, апошнi раз"...

Гэты твор пiсаўся для тэатра. I што было б, каб гэтую мову чулi тысячы людзей з тэатравай сцэны? Цi не прысадзiў бы ён дарэшты нашу пакутную культуру лiтаратурнае мовы? I цi сапраўды гэтакiя героi, з такою моваю, павiнны займаць цэнтральнае месца? Увайшоўшы ў лiтаратуру з правам цэнтральных герояў, яны ўносяць у яе i свой жаргон. А сапраўдны цэнтральны герой нашае лiтаратуры - селянiн i рабочы, якiя захавалi i стварылi надзвычайную культуру свае мовы ў шмат якiх "вышэйшых формах культуры", маўчаць. Або вось у адным творы апiсваецца iнтымная блiзасць мужчыны i жанчыны, цэнтральных герояў твора. Дык яна кусае яго i крычыць: "Бог мой, мучыцель мой!" А сапраўды - цi цэнтральныя ж гэта героi нашае лiтаратуры?!