Якуб Колас - Стары лес (на белорусском языке)

Якуб Колас

Стары лес

Гэта быў старасвецкi лес. I былi ў iм такiя пушчы i нетры, аб якiх не ведаў нiхто на свеце. Поўны месячык раз у чатыры квадры ўсплываў на сярэдзiну неба i адтуль рыхтаваўся пацiкаваць, што дзеецца пад паветкаю густога вецця. Але яму лягчэй было б разглядзець, што робiцца пад страхою ў хаце чалавека, чым прабiцца праз галiны адвечных гушчараў. I сумаваў тады круглы блiшчасты месячык i хаваў свой твар у светлых хмарках. Само яснае сонейка ледзь-ледзь прапускала залатыя косы i то толькi да палавiны; на самым нiзе заўсёды панаваў цянёк i прохладзь. Звяры i птушкi не мелi адвагi забiрацца ў нетры лесу. Там жыла адна тая Таёмнасць, што запаўняла гэтыя нетры страхам i нiкому не вядомымi дзеямi.

Праз гушчары, пад павеццю зялёных голек, прабiвалася блiскучая стужка халоднай вады i дзялiла пушчу на дзве часткi. Абодва берагi рэчкi былi густа заросшы старымi дрэвамi, яны прасцiралi сваё галлё над рэчкаю i лучылiся адны з другiмi. I лес па адзiн бок рэчкi, i лес па другi яе бок, такiм парадкам, быў адным лесам, i тое, што рабiлася на адным беразе рэчкi, было таксама справаю лесу другога берага, - адным словам, у лесе быў адзiн супольны клопат, адно жыццё.

Рэчка была невялiкая: у лесе яна пачыналася, у лесе i канчалася, канчалася пышным i прыгожым возерам; вакол возера, як вежы, стаялi мудрыя дрэвы - дубы. У тым ланцугу вельмi важных прычын i з'яў, праз якiя вынiклi яшчэ важнейшыя дзеi ў гэтай пушчы, рэчка займала не апошняе месца, хоць справядлiвасць вымагае сказаць, што яна i не думала займаць такога месца. I яшчэ трэба дадаць, што месцы бываюць дваякiя: на адны мы самi рымсцiмся, а на другiя нас цягнуць, узяўшы за вушы. На гэта апошняе месца ўсцягнулi i рэчку.

Але сiла не ў гэтым. На свеце часта бывае так, што самая простая справа, самая ясная праўда пазнаецца цаной вялiкай пакуты - надта цяжкая дарога прыводзiць да такога пазнання.

Доўгiя-доўгiя годы, цэлыя вякi, жыла пушча згодна i шчаслiва, жыла поўным, багатым жыццём. Але ўсяму на свеце ёсць канец.

На пагорку, недалёка ад рачулкi, стаялi купчастыя лiпы, сярод iх пракiдалiся ярка-зялёныя клёны i высокiя вязы. Летам на iх выспявала насенне. Пад восень, прылятаючы сюды, вецер падхоплiваў яго на свае вольныя крыллi i разносiў па свеце. Панёс раз вецер насенне старой, усiмi паважанай лiпы на другi бок рэчкi; прынёс i кiнуў на мяккi зялёны мох па суседству з асiнай. Асiна прымецiла месцечка, дзе ўпала лiпавае семя, i сумыслу скiнула на яго свой даволi таўсты сухi сук. Сук упаў на насенне i крэпка яго прыцiснуў. А назаўтра поруч з насеннем лiпы асiна кiнула сваё семечка. Пакуль лiпавае насенне выраблялася з-пад асiнавага сука, асiна ўзышла i заглушыла лiпку.

Уся гэтая справа рабiлася на вачах у дзятла, якi дзёўб тут засохшы верх старой хвоi. Дзяцел пераляцеў рэчку, сеў на старую, усiмi паважаную лiпу i расказаў усё, што было з яе насеннем.

- Гэта ўжо не першы раз робiцца так на тым баку рэчкi, - пацвердзiў высокi вяз, пакланiўшыся лiпе.

- Чорт ведае што! - ускiпеў крэпкi граб. - Зусiм не па-дзеравяцку! Цi не ўсё роўна лес? Насенне з таго берага пералятае сюды, i дрэўцы растуць сярод нас. Унь, гляньце: там стаiць бярэзiнка, клёны, арэшнiк - усё гэта нацiснулася сюды з-за рэчкi!

Глуха зашумела пушча зялёнымi верхавiнкамi. Шум перакiнуўся за рэчку, у другую частку лесу. Злосна зашумеў лес па другi бок рэчкi.

- Нам самiм няма тут месца! - бушавала старая асiна, высока ўзняўшы круглы верх. - А яны яшчэ сваё племя сюды перапраўляюць.

- Што казаць! - уторыла вербалозiна.

- Ганi iх адгэтуль! - зашумеў ясень. - Там столькi прастору, а iм яшчэ мала. Дзе самi мы падзенемся?

Доўга шумеў стары лес, падзялiўшыся на дзве часткi, доўга гаманiлi дрэвы; вялiкае нездаваленне i гнеў чулiся ў гэтым гомане.

Каля самых берагоў рэчкi, з аднаго i другога боку, стаялi чародамi алешыны. Напрадвеснi, калi ў лесе яшчэ ляжаў тоўсты пласт снегу, а рэчка была пад лёдам, кiдалi алешыны свае цёмныя зернеткi на лёд, каб вясною вада разам з лёдам панесла iх i пасеяла на сваiх берагах на краi лесу, дзе было многа прастору.

Разложыстая, высокая алешына не раз бачыла, як алешына з другога берага кiдала сваё насенне проста ёй пад ногi i закрывала зернеткамi яе дзетак.

- Хiба ў цябе няма свайго месца, што ты засыпаеш маё насенне? - са злосцю пытала першая алешына.

- А чыё гэта племя ўтрамбавала наш бераг? Чыё? Сама б увесь свет заняла, а другому i лапiнкi шкада, пагiбелi на вас няма! - I пайшлi вярнуць, i пайшлi вярнуць адна на другую.

У iх лаянку ўткнулi языкi i iншыя жыхары лесу, i такая пайшла спрэчка, што птушкi пазляталi са сваiх гнёздаў i звяры павыскаквалi з лаговiшчаў. Падняўся такi кiрмаш, такi гармiдар, што не дай ты божа! За доўгiя вякi згоднага жыцця назбiралася столькi нянавiсцi, столькi гневу, крыўды, зайздрасцi, зневажання, што лес грымеў, хадзiў, як кiпень у гаршку, тросся, калацiўся, дрыжаў ад злосцi.

Да голасу лесу прылучаўся пiск, гвалт птушак, выццё звяроў: звяры i птушкi таксама ўзялi руку сваiх берагоў.

Ад шуму, гвалту, ляманту затрэслася паветра, закурыўся пухам снег, магутная пушча раскатурхалася, разгайдалася, расшумелася, як сялянскi сход, i ўжо нiякая сiла не магла супакоiць яе.

Страшная бура завыла над цёмнаю пушчай. Заскрыпелi, застагналi таўшчэразныя гладкакамлёвыя хвоi, густа i жалабна зашумелi кашлатыя ялiны, немiласэрна б'ючыся лапамi; завылi асiны, лiпы, бярозы, клёны i вербы; загулi магутныя дубы, i громам грымелi iх чорныя жэралы; зарыгацелi сукаватыя вязы i грабы... Усе дрэвы бушавалi сваiмi галасамi, i ў агуле выйшла такая страшэнная музыка, што здавалася, злыя духi пазрывалiся з ланцугоў i спраўлялi тут сваё iгрышча.

I вось, сярод гэтага гулу пачуўся трэск - не ўтрымалiся крохкiя асiны i пасыпалiся, як соль; за iмi, як каноплi, разам з карэннямi i з грудамi мёрзлай зямлi, пачалi падаць ялiны, цягнучы за сабою i слабейшыя дрэвы. Яны гнулiся, шчапалiся, крышылiся, i толькi камлi iх, як свечкi, тырчалi высока ў паветры, сярод вываратаў i зломаных верхавiн, што ўжо трупамi ляжалi ў снягу. А пушча не сунiмалася, стагнала, гула, бушавала, плакала злосным плачам, выла гневам i нянавiсцю. Вось сашчапiлiся два адвечныя асiлкi: магутны, прысадзiсты, гузаваты, звязiсты дуб з таўшчэразным i высачэзным вязам. Доўгiя гады стаялi яны на розных берагах нешырокай рэчкi, як добрыя суседзi, i крэпкая дружба, узгадаваная часам, была заўсёды памiж iмi. I яны цяпер - смяртэльныя ворагi! Страшна было глядзець на гэтых асiлкаў. Iх крэпкiя таўстыя сукi разгойдвалiся, бiлiся адны аб другiх, ламалiся. Размахнуўся таўсты, высокi вяз i з усёй сiлы грукнуўся аб дуб.

Упёрся моцна прысадзiсты дуб i ўсiм крэпкiм целам сваiм рынуўся насустрач вязу. Пышны верх старога вяза з громам абламаўся, на момант звiс, затрымаўся ў дубовых суках i цiха спусцiўся на халодны лёд рэчкi, цяжарам сваiм угнуў яго, праламаў. Клубок жывой вады вырваўся на волю - заплакала рэчка над трупам старога вяза.