Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)

Праз некалькi дзён яго выклiкалi ў райана. Там Кутыбаеву без лiшнiх слоў прапанавалi падаць заяву аб звальненнi з работы па ўласным жаданнi: былы ваеннапалонны не меў маральнага права вучыць падрастаючае пакаленне.

Давялося Абуталiпу Кутыбаеву з Зарыпай i з першынцам Давулам перабiрацца ў другi раён, далей ад абласнога цэнтра. Уладкавалiся ў аульнай школе. Нiбы прыжылiся, з жыллём уладкавалiся, Зарыпа, маладая здольная настаўнiца, стала завучам. Але тут адбылiся падзеi сорак восьмага года, звязаныя з Югаславiяй. Цяпер на Абуталiпа Кутыбаева глядзелi не толькi як на былога ваеннапалоннага, але i як на чалавека з няпэўным мiнулым, якi доўгi час быў у Югаславii. I хоць ён даказваў, што толькi партызанiў з югаслаўскiмi таварышамi, гэта не бралася на ўвагу. Усе разумелi i нават спачувалi, але нiхто не смеў браць на сябе якую-небудзь у гэтым сэнсе адказнасць. Зноў выклiкалi ў райана, i зноў паўтарылася гiсторыя з заявай аб звальненнi па ўласным жаданнi...

Пераязджаючы яшчэ многа раз з месца на месца, сям'я Абуталiпа Кутыбаева ў канцы пяцьдзесят першага года апынулася сярод зiмы ў саразеках, на раз'ездзе Баранлы-Буранны...

У пяцьдзесят другiм годзе лета было незвычайна спякотным. Зямля высахла, спражылася так, што саразекскiя яшчаркi i тыя не ведалi куды падзецца, прыбягалi, не баючыся людзей, на парог з дрыжачымi горламi i шырока разяўленымi ратамi - толькi б куды-небудзь схавацца ад сонца. А каршуны, шукаючы прахалоды, падымалiся немаведама як высока - iх немагчыма было ўбачыць вокам. Толькi час ад часу яны напамiналi аб сабе рэзкiмi адзiнокiмi ўскрыкамi i надоўга змаўкалi пасля ў гарачым, дрыжачым марыве.

Але служба заставалася службай. Цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход. Колькi цягнiкоў размiналася на Баранлы-Буранным. Нiякая сухмень не магла паўплываць на рух транспарту па вялiкай дзяржаўнай магiстралi.

I ўсё iшло сваiм парадкам. Працаваць на чыгунцы даводзiлася ў рукавiцах, голымi рукамi не даткнуцца было нi да каменя, нi тым больш да жалеза. Сонца стаяла над галавою раскаленай патэльняй. Ваду, як заўсёды, прывозiлi ў цыстэрне, i пакуль яна прыбывала на раз'езд, амаль закiпала. Адзежа згарала на плячах за пару дзён. Зiмой у самыя лютыя маразы чалавеку ў саразеках было, магчыма, лягчэй, чым у такi сквар.

Буранны Едыгей у тыя днi стараўся падбадзёрыць Абуталiпа.

- Не заўсёды ў нас такое лета. Проста год такi сёлетнi, - апраўдваўся ён, нiбы сам быў у гэтым вiнаваты. - Яшчэ дзён пятнаццаць, дваццаць ад сiлы, палягчае, спадзе гарачыня. Няхай на яе лiха, замучыла ўсiх. А бывае ў нас тут, у саразеках, на канцы лета пералом, ураз мяняецца надвор'е. I тады ўсю восень аж да самай зiмы дабрыня - прахалода, скацiна цела набiрае. Здаецца мне - на тое прыкметы ёсць, - у гэтым годзе будзе такi паварот, так што пацярпiце, восень будзе добрая.

- Значыць, абяцаеш? - разумеючы яго, удзячна ўсмiхнуўся Абуталiп.

- Можна сказаць, амаль.

- I за гэта дзякуй. Вось я сяджу цяпер нiбы ў лазнi. Але душа ў мяне не па сабе балiць. Мы з Зарыпай вытрымаем. Не тое даводзiлася цярпець. Дзяцей шкода... Глядзець не магу...

Дзецi баранлiнцаў замучылiся, змардавалiся, змянiлiся з твару, i не было куды схаваць iх ад духаты i невыноснай спякоты. Нi аднаго дрэўца кругом, нi ручайка, што так патрэбны дзiцяцi. Вясной, калi саразекi ажылi i ненадоўга зазелянелi кругом лагi i перавалкi, то ж было раздолле дзетвары. Гулялi ў мяч, у хованкi, бегалi ў стэп, ганялiся за суслiкамi. Люба было слухаць iх далёка чутныя галасы.

Лета сцерла ўсё, i дзяцей непаседлiвых змарыла нясцерпная гарачыня. Ад яе яны хавалiся ў цянi пад сценамi дамоў, выглядваючы адтуль толькi тады, калi праходзiлi цягнiкi. Гэта было iх забавай - падлiчвалi, колькi цягнiкоў прайшло ў адзiн бок i колькi ў другi, колькi пасажырскiх вагонаў i колькi таварных. А калi пасажырскiя саставы, праходзячы праз раз'езд сцiшалi ход, дзецям здавалася, што ўжо гэты цягнiк спынiцца, i яны беглi наўздагон, запыхаўшыся, засланяючыся ручкамi ад сонца, магчыма, у прастадушным спадзяваннi выехаць з гэтага пекла, i цяжка было глядзець, з якой зайздрасцю i недзiцячым сумам маленькiя баранлiнцы глядзелi ўслед уцякаючым вагонам. Пасажыры ў тых насцеж адкрытых вагонах з расчыненымi да адказу вокнамi i дзвярамi таксама дурнелi ад духаты, смуроду i мух, але ў iх была ўпэўненасць, што праз пару сутак яны апынуцца там, дзе прахалодныя рэкi i зялёныя лясы.

За дзяцей яны ўсе перажывалi тым летам, усе дарослыя, але тое, што гэта каштавала Абуталiпу, разумеў, акрамя Зарыпы, магчыма, адзiн ён, Едыгей. З Зарыпай у iх якраз i здарылася першая размова аб гэтым. Тады яму прыадкрылася яшчэ ў лёсе гэтых дваiх.

Працавалi яны ў той дзень на лiнii, гравiй паднаўлялi на палатне. Раскiдвалi шчэбень, падсоўвалi яго ў люфты пад шпалы i рэльсы i тым самым умацоўвалi насып, якi апаўзаў ад вiбрацыi. Рабiць гэта трэба было ўрыўкамi, у час памiж цягнiкамi. Доўгая, стамляючая ў такую гарачыню работа. Блiжэй да паўдня Абуталiп узяў апусцелы бiтон i пайшоў, як ён сказаў, па гарачую ваду да цыстэрны ў тупiку, а заадно глянуць, як там дзецi.

Ён пайшоў па шпалах хутка, нягледзячы што палiла сонца. Спяшаўся хутчэй да дзетак, не да думкi было пра сябе. Вылiнялая майка невядомага бруднага колеру вiсела, абцягнуўшы касцiстыя плечы, на галаве пацёрты саламяны капялюш, штаны целяпалiся на худым целе, на нагах разбiтыя рабочыя чаравiкi без шнуркоў. Ён iшоў, шлэпаючы падэшвамi па шпалах, нi на што не звяртаючы ўвагi. Калi ззаду з'явiўся цягнiк, ён нават не азiрнуўся.

- Эй, Абуталiп, сыдзi з лiнii! Ты што, аглух? - крыкнуў Едыгей. Але той не пачуў. I нават калi паравоз даў гудок, спусцiўся па адхоне ўнiз, i тады не глянуў на састаў, якi пранёсся мiма. I не бачыў, як трос яму кулаком машынiст.

На вайне, у палоне чалавек не пасiвеў, маладзейшым, вядома, быў, на фронт пайшоў у дзевятнаццаць гадоў, малодшым лейтэнантам. А тым летам сiвiзна пайшла. Саразекская. Вельмi хутка замiльгала няпрошанай беллю то там, то тут у густой, грывастай шавялюры, i найбольш на скронях, пасiвелi скронi. У добры час быў бы ён прыгожым, вiдным мужчынам. Шыракалобы, з арлiным носам, кадыкаваты, з губамi, што сведчылi аб моцным характары, з прадаўгаватымi, падоўжанымi вачыма, ён быў ладны, хорошага росту. Зарыпа горка пасмiхалася: "Не пашанцавала табе, Абу, ты павiнен быў Атэла iграць на сцэне". Абуталiп усмiхнуўся: "Тады я цябе прышыў бы як апошнi дурань, нашто гэта трэба!"

Такая абыякавасць Абуталiпа да цягнiка, што мог бы наехаць на яго, вельмi ўстрывожыла Едыгея.

- Ты б сказала яму, што ж ён так, - крыху i папракаючы, сказаў ён Зарыпе, - машынiст адказваць не будзе, не дазваляецца хадзiць па пуцях. Да i не ў гэтым справа. Для чаго так рызыкаваць?

Зарыпа цяжка ўздыхнула, абцiраючы рукавом пот з расчырванелага пачарнелага твару.

- Баюся я за яго.

- А што?

- Баюся, Едыке. Што нам хавацца ад цябе. Убiваецца ён i за дзяцей i за мяне. Бо калi я выходзiла замуж, не паслухалася раднi. Старэйшы брат мой, той з сябе вылузваўся, крычаў: "Век будзеш каяцца, дурная! Ты не замуж выходзiш, а на пакуту сябе аддаеш, i дзецi твае, i дзецi дзяцей, яшчэ не нарадзiўшыся, ужо асуджаны быць няшчаснымi. А твой каханы, калi ў яго ёсць галава на плячах, не сям'ю павiнен заводзiць, а павесiцца. Гэта для яго самае лепшае!" А мы зрабiлi па-свойму. Спадзявалiся: раз скончылася вайна, што дзялiць жывым i мёртвым? Мы старалiся быць ад усiх далей, i ад яго i ад маёй раднi. Апошнiм разам, ты ўяўляеш, брат сам напiсаў заяву, што ён папярэджваў мяне, быў супраць нашага шлюбу. I што ён нiчога агульнага не мае са мной i тым больш з такой асобай, што доўгi час была ў Югаславii, як Абуталiп Кутыбаеў. Ну, пасля гэтага зноў пачалося. Куды нi ткнемся, усюды нам асадзi назад, а вось цяпер мы тут, далей няма куды.