Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)

"Калi памяць тваю забiралi, калi галаву тваю, дзiця маё, сцiскалi, як арэх клешчамi, памалу сцягваючы чэрап шкурай вярблюда, калi абруч гэты насадзiлi на галаву так, што вочы твае з вачнiц выпiралi, налiтыя сукравiцай страху i болю, калi на бяздымным вогнiшчы саразекаў перадсмяротная смага цябе мучыла i не было кроплi, каб з неба на губы ўпала, - цi стала сонца, якое ўсiм дорыць жыццё, для цябе ненавiсным, аслеплым свяцiлам, самым чорным сярод усiх свяцiл у свеце?

Калi ад нясцерпнага болю твой енк стаяў сярод пустынi, калi ты крычаў i кiдаўся, звяртаючыся да бога днямi i начамi, калi ты дарэмна чакаў ад неба, задыхаючыся ў блеваках i ванючасцi, што выцiскалi з тваёй беспрытомнай плоцi нечалавечыя мукi скурчанага сутаргамi цела, калi ты згасаў у мярзоце, згрызены хмарамi мух, - цi пракляў ты апошнiмi сiламi бога, што стварыў усiх нас у пакiнутым iм самiм свеце?

Калi змрок зацьмення назаўсёды засцiлаў скалечаны катаваннямi розум, калi памяць твая, расшчэпленая сiлай, беззваротна губляла сувязь мiнулага, калi забываў ты ў пакутах пагляд мацi сваёй, шум рэчкi каля гары, дзе гуляў ты летнiмi днямi, калi iмя сваё i iмя бацькi ты губiў у разбуранай памяцi, калi воблiкi людзей, сярод якiх ты вырас, згаслi i iмя дзяўчыны згасла, якая табе ўсмiхалася сарамлiва, хiба не пракляў ты, падаючы ў бездань вечнага забыцця, мацi сваю страшным пракляццем за тое, што пасмела зачаць цябе ў чэраве i нарадзiць на свет божы для гэтага дня?.."

Гiсторыя гэтая адбылася ў той час, калi, выгнаныя з поўдня Азii, жуаньжуаны хлынулi на поўнач i, надоўга захапiўшы саразекi, вялi бесперапынныя войны, каб пашырыць уладаннi i захапiць больш рабоў. На першым часе, напаўшы нечакана, у блiзкiх да саразекаў землях яны ўзялi многа палонных, сярод iх многа жанчын i дзяцей. Усiх iх пагналi ў рабства. Але супрацiўленне нашэсцю расло. Пачалiся жорсткiя сутычкi. Жуаньжуаны не збiралiся пакiдаць саразекi, а наадварот, хацелi замацавацца ў гэтых прывольных для жывёлагадоўлi стэпах. Мясцовыя ж плямёны не маглi змiрыцца i лiчылi сваiм абавязкам i правам рана цi позна выгнаць захопнiкаў. Як бы там нi было, а вялiкiя i малыя бiтвы iшлi з пераменным поспехам. Але ў гэтых душагубных войнах былi i перапынкi.

У адно такое зацiшша купцы, што прыйшлi з караванам з наманскай зямлi, расказвалi, п'ючы чай, як мiнулi яны саразекскiя стэпы без асаблiвых перашкод ля калодзежа з боку жуаньжуанаў, i спамянулi пра тое, што сустрэлi ў саразеках аднаго маладога пастуха пры вялiкай чарадзе вярблюдаў. Купцы пачалi гаварыць з iм, але ён аказаўся манкуртам. На выгляд здаровы, i не падумаеш, што з iм такое зрабiлi. Напэўна не горшым за iншых быў некалi, i разумны, i гаваркi, i сам яшчэ зусiм малады, толькi-толькi вусы прабiваюцца, i тварам прыгожы, а скажа слова - нiбы ўчора на свет нарадзiўся, не памятае былога, не ведае свайго iмя, нi бацькi, нi маткi, нi таго, што з iм зрабiлi жуаньжуаны, адкуль ён родам - таксама не ведае. Пра што нi спытаеш, маўчыць, адкажа толькi "так" цi "не" i ўвесь час за шапку трымаецца, якая шчыльна сядзiць на галаве. Для такога манкурта няма горшага пакарання, чым настрашыць: давай, гэта, адпарым тваю галаву. Будзе бiцца, як дзiкi конь, але да галавы не дасць дакрануцца. Шапку яны не здымаюць нi днём, нi ноччу, у шапцы спяць... I ўсё ж, працягвалi расказ госцi, дурань дурнем, а справу сваю ведае - пiльна сачыў, пакуль караваншчыкi не ад'ехалi ад таго месца, дзе пасвiлася яго чарада вярблюдаў. А адзiн пагоншчык вырашыў пажартаваць на развiтанне з тым манкуртам.

- Шлях далёкi ў нас. Каму прывiтанне перадаць, якой прыгажунi, у якой старане? Кажы, не хавайся. Чуеш? Можа, хусцiнку перадаць ад цябе?

Манкурт доўга глядзеў на пагоншчыка, а пасля прамовiў:

- Я кожны дзень гляджу на месяц, а ён на мяне. Але мы не чуем адзiн аднаго... Там нехта сядзiць...

Пры гэтай размове была ў юрце жанчына, якая разлiвала чай купцам. Гэта была Найман-Ана. З такiм iмем яна засталася ў саразекскай легендзе.

Найман-Ана выгляду не падала пры гасцях. Нiхто не заўважыў, як усхвалявала яе гэтая вестка, як перамянiлася яна ў твары. Ёй хацелася падрабязней распытаць купцоў пра таго маладога манкурта, але яна баялася - даведаецца больш, чым сказана. I змагла прамаўчаць, душачы ў сабе ўзнiкшую трывогу, як параненая птушка свой крык... Тым часам ужо гаварылi аб нечым iншым, нiхто больш не ўспамiнаў пра няшчаснага манкурта - цi мала што бывае на свеце, а Найман-Ана ўсё старалася перасiлiць страх, што ахапiў яе, суняць трымценне ў руках, нiбы яна сапраўды прыдушыла ў сабе тую крыкнуўшую птушку; яна толькi нiжэй апусцiла на твар чорную жалобную хустку, якая даўно ўжо стала звычнай на яе сiвой галаве.

Караван купцоў неўзабаве пайшоў сваёй дарогай. I ў гэтую бяссонную ноч Найман-Ана зразумела, што не будзе ёй спакою, пакуль не знойдзе яна ў саразеках таго пастуха-манкурта i не пераканаецца, што гэта не яе сын. Пакутлiва цяжкая думка гэтая зноў ажывiла ў матчыным сэрцы даўно затоенае сумненне, што сын загiнуў на полi бою... I лепш, вядома, было двойчы пахаваць яго, чым мучыцца, адчуваючы неадступны страх, неадступны боль, неадступнае сумненне.

Яе сын быў забiты ў адным з баёў з жуаньжуанамi ў саразекскай старане. Муж загiнуў на год раней. Вядомы, праслаўлены быў чалавек сярод найманаў. З наступным паходам пайшоў сын, каб адпомсцiць за бацьку. Забiтых няможна было пакiдаць на полi бою. Родзiчы павiнны былi прывезцi цела. Але зрабiць гэта сыну не давялося. У той бiтве сутыкнулiся блiзка з ворагам; многiя бачылi, як упаў ён, сын яе, на грыву каня, i конь, разгарачаны i перапалоханы шумам бiтвы, панёс яго некуды. I тады ён упаў з сядла, але нага зачапiлася за стрэмя, i ён павiснуў з боку каня, а конь, здурнеўшы ад гэтага яшчэ больш, шалёна павалок яго цела ў стэп. Як назло, конь панёсся ў варожы бок. Двое найманаў, пакiнуўшы поле бою, дзе яны павiнны былi быць у гэты цяжкi час, кiнулiся наўздагон, каб перахапiць каня i падабраць цела. Але з атрада жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе, некалькi верхавых касаплётаў з крыкамi кiнулiся наперарэз. Адзiн з найманаў быў забiты з ходу стралой, а другi, цяжкапаранены, павярнуў назад i, ледзь паспеўшы даскакаць да сваiх, упаў на зямлю. Гэты выпадак дапамог найманам у час выявiць атрад жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе i рыхтаваўся нанесцi ўдар з флангу ў самы крытычны момант бою. Найманы хутка адступiлi, каб перагрупавацца i зноў кiнуцца ў бой. I, вядома, было не да таго, каб высвятляць, што стала з iх маладым ратнiкам, сынам Найман-Аны... Ранены найман, той, што паспеў прыскакаць да сваiх, расказваў пасля, што калi яны кiнулiся за iм услед, конь, якi валок яе сына, хутка знiк з вачэй невядома ў якiм баку.

Некалькi дзён падрад выязджалi найманы ў пошуках цела. Але нi самаго, нi яго каня, нi яго зброi, нiякiх iншых слядоў знайсцi не змаглi. Усе былi ўпэўнены, што ён загiнуў. Нават будучы раненым, ён памёр бы ў стэпе ад смагi цi сцёк бы крывёю. Гаравалi, прычыталi, што iх малады сародзiч застаўся непахаваным у бязлюдных саразеках. Гэта была ганьба для ўсiх. Жанчыны, што галасiлi ў юрце Найман-Аны, папракалi сваiх мужоў i братоў, прыплакваючы: