Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак (на белорусском языке)

- Расклявалi яго сцярвятнiкi, расцягнулi яго шакалы... Як жа вы пасля гэтага будзеце насiць мужчынскiя шапкi на галовах!..

I пацягнулiся для Найман-Аны пустыя днi на апусцелай зямлi. Яна разумела на вайне людзi гiнуць. Але думка аб тым, што сын пакiнуты на полi бою, што цела яго не пахавана, не давала ёй мiру i спакою. Бясконцыя горкiя думкi мучылi мацi. I не было каму iх выказаць, каб аблегчыць гора, i не было да каго звярнуцца, акрамя як да самога бога...

Каб забаранiць сабе думаць аб гэтым, яна павiнна была пераканацца, убачыць на свае вочы, што сын быў мёртвым. Хто тады стаў бы спрачацца з лёсам. Больш за ўсё наводзiла на роздум тое, што знiк конь сына. Конь не быў забiты, конь пабег ад страху. Рана цi позна ён павiнен быў вярнуцца ў родныя месцы, у свой табун, i прыцягнуць за сабой цела на стрэменi. I тады, як нi страшна гэта было б, накрычаўшыся, наплакаўшыся, раздзiраючы твар у роспачы, усё сказала б пра сябе, няшчасную i праклятую лёсам, так, што стала б не па сабе богу на небе, калi толькi ён разумее прычытаннi. Затое не было б у душы нiякiх сумненняў i да смерцi рыхтавалася б са спакойным холадам на душы, чакаючы яе ў любы час, не чапляючыся, не затрымлiваючыся, нават у думках не жадаючы прадоўжыць сваё жыццё. Але цела сына так i не знайшлi, а конь не вярнуўся. Сумненнi не пераставалi мучыць мацi, хоць усе пачалi паступова забываць пра гэта няшчасце, як паступова забываюцца ўсе страты. I толькi яна, мацi, не магла супакоiцца i забыць. Думкi яе кружылiся ўсё па адным i тым жа крузе. Што стала з канём, дзе падзелася збруя i зброя - знайшоўшы iх, можна было б неяк здагадацца, што сталася з сынам. Магло ж здарыцца i так, што каня перахапiлi жуаньжуаны дзе-небудзь у саразеках, калi ён ужо выбiўся з сiлы i даўся злавiцца. Лiшнi конь з вупражжу таксама здабыча... Што ж яны зрабiлi тады з яе сынам закапалi ў зямлю цi кiнулi на здзекi сцяпным звярам? А што, калi ён раптам быў жывы, яшчэ жывы нейкiм цудам? Дабiлi яны яго i тым скончылi яго пакуты, цi кiнулi даходзiць у чыстым полi, цi?.. А раптам?..

Думка пабiвала думку, i не было iм канца. I калi купцы за чаем спамянулi пра маладога манкурта, якi сустрэўся iм у саразеках, не думалi яны, што сваiм расказам кiнулi iскру ў набалелую душу Найман-Аны. Сэрца яе зайшлося ў трывожным прадчуваннi. I думка, што гэта мог быць яе прапаўшы сын, усё больш, усё настойлiвей, усё мацней паланiла яе розум i сэрца. Мацi зразумела, што не супакоiцца, пакуль, адшукаўшы таго манкурта, не пераканаецца, што гэта не яе сын.

У тых паўстэпавых перадгор'ях, на летнiх стойбiшчах найманаў, працякалi невялiкiя камянiстыя рэчкi. Усю ноч прыслухоўвалася Найман-Ана да журчання праточнай вады. Пра што гаварыла ёй вада, гуллiвая вечнасць якой была цяпер так мала сугучна збалеламу духу мацi, збянтэжанай здагадкамi i сумненнямi. Супакаення хацелася. Наслухацца, здаволiцца гукамi жывой вады перад тым, як рушыць у глухое маўчанне саразекаў. Мацi ведала, што iдзе на вялiкую рызыку, выпраўляючыся ў саразекi адна, але нiкому не хацела гаварыць пра тое, што задумала. Нiхто не зразумеў бы. Нават самыя блiзкiя не адобрылi б яе намераў. Як можна пусцiцца на пошукi даўно забiтага сына? I нават калi ён выпадкова жывы i ператвораны ў манкурта, тым больш няма патрэбы шукаць яго, дарма рваць сэрца, таму што манкурт чучала ранейшага чалавека...

Той ноччу перад выездам некалькi разоў выходзiла яна з юрты. Доўга ўглядалася, услухоўвалася, стараючыся супакоiць, сабраць думкi. Была поўнач ужо, поўня стаяла якраз над галавою, аблiваючы зямлю роўным малочна-бледным святлом. Мноства белых юрт, раскiданых у розных месцах па падножжах увалаў, былi падобныя на чараду вялiкiх птушак, што начавалi тут, на берагах шумлiвых рэчак. Побач з аулам, дзе былi авечыя загарады, i далей, у лагчынах, дзе пасвiлiся табуны коней, чуўся сабачы брэх i неразборлiвыя галасы людзей. Але больш за ўсё хвалявалi Найман-Ану галасы дзяўчат, што спявалi ля загонаў з блiжняга краю аула. Сама некалi спявала гэтыя начныя песнi... У гэтых месцах стаялi яны кожнае лета, колькi памятае, як прывезлi яе сюды нявестай. Усё жыццё прайшло ў гэтых месцах: i калi людна было ў сям'i, калi ставiлi яны тут адразу чатыры юрты - адну кухонную, адну гасцiную i дзве жылыя, - i потым, пасля нашэсця жуаньжуанаў, калi засталася адна...

Цяпер i яна пакiдала сваю адзiнокую юрту. Яшчэ звечара сабралася ў дарогу. Запаслася ежай i вадой. Вады ўзяла як мага больш. У двух бурдзюках везла ваду на той выпадак, калi не адразу ўдасца адшукаць калодзеж у саразеках. Яшчэ звечара прывязала блiжэй да юрты вярблюдзiцу Акмаю. Надзею i спадарожнiцу сваю. Хiба магла б яна адважыцца рушыць у саразекскую глухамань, каб не спадзявалася на сiлу i хуткасць Акмаi! У тым годзе Акмая засталася ялавай, адпачывала пасля двух ацёлаў, i была ў выдатнай верхавой форме. Сухашчавая, з моцнымi доўгiмi нагамi, з пругкiмi падэшвамi, яшчэ не растаптанымi ад непасiльнай ношы i старасцi, з моцнай парай гарбоў i сухой, ладнай галавой, што прыгожа сядзела на мускулiстай шыi, з жывымi, як крыльцы матылька, лёгкiмi ноздрамi, што ёмка забiралi паветра на хаду, белая вярблюдзiца Акмая варта была цэлай чарады. За такую быстраходку ў самым цвеце давалi дзесяткi галоў маладняку, бо яна магла даць добрае патомства. Гэта быў апошнi скарб, залатая матка ў руках Найман-Аны, апошняя памяць ад яе мiнулага багацця. Астатняе разышлося, як пыл, змыты з рук. Даўгi, саракадзённыя i гадавыя ашы - памiнкi па загiнуўшых... Па сыне, на пошукi якога сабралася яна ад прадчування, ад невыноснага смутку i гора, таксама былi спраўлены нядаўна апошнiя памiнаннi, дзе было вельмi многа людзей, усе найманы блiжэйшай акругi.

Калi пачало развiдняць, Найман-Ана выйшла з юрты, ужо гатовая ў дарогу. Пераступiла парог, спынiлася, прысланiлася да дзвярэй, задумалася, абводзячы паглядам сонны аул перад тым, як пакiнуць яго. Усё яшчэ прыгожая, стройная, Найман-Ана была адзетая, як i належала для дальняй дарогi. На ёй былi боты, шаравары, камзол без рукавоў паверх сукенкi, на плячах вольна звiсаў плашч. Галаву яна абвязала белай хусткай, сцягнуўшы канцы на патылiцы. Так вырашыла яна ў час сваiх доўгiх начных роздумаў - калi спадзяецца ўбачыць сына жывым, то для чаго жалоба. А калi не спраўдзiцца спадзяванне, то i пасля паспее абгарнуць галаву вечнай чорнай хусткай. Хмурая ранiца згладжвала сiвiзну валасоў i знак вялiкага гора - маршчыны, што глыбока зрэзалi яе лоб. Вочы яе раптам павiльгатнелi, i яна цяжка ўздыхнула. Цi думала, цi гадала, што такое выпадзе перажыць. Але пасля прымусiла сябе супакоiцца, зацiскаючы ўсё ў сваiм сэрцы. "Ашвадан ля iлла хiль алла", прашаптала яна першы радок малiтвы (няма бога акрамя бога) i з тым рашуча накiравалася да вярблюдзiцы. Асадзiла яе на каленi. Ашчэрваючыся i пакрыкваючы, Акмая пацiху апусцiлася грудзьмi на зямлю. Хутка перакiнуўшы перамётныя сумкi праз сядло, Найман-Ана ўзабралася на вярблюдзiцу, панукала на яе, i тая ўстала, выпростваючы ногi i ўзносячы сваю гаспадыню высока над зямлёй. Цяпер Акмая дапяла - перад ёй доўгая дарога...