Иван Шамякин - Што ён страціў?

На вуліцы абласнога горада сустрэліся два чалавекі. Сустрэліся шумліва і радасна, абдымаліся, пляскалі адзін аднаго па плячы, трэслі рукі. Адразу відаць было, што гэта добрыя сябры і што не бачыліся яны, магчыма, шмат год. Забыўшыся на ўсё вакольнае, яны стаялі пасярод тратуара, і ўсе з усмешкамі абміналі іх — людзей заўсёды радуюць праявы сапраўднай дружбы.

— Пачакай, дай я на цябе пагляджу. Як ты трапіў сюды, Анатоль? Знімі акуляры, а то я не прывык бачыць цябе ў акулярах. Ах, чорт!

Той, якога бадай што можна было б назваць тоўстым — чырвонатвары, загарэлы чалавек у палатнянай кепцы, у ботах і галіфэ, якія шчыльна абцягвалі па-кавалерыйску крывыя мускулістыя ногі, — адступіў на крок і з камічным здзіўленнем аглядаў сябра з ног да галавы.

— Інтэлігент да мазга касцей! Акуляры... Капялюш. Ану, знімі капялюш. Лысіны няма? Няма. Але будзе. Будзе, браце, па ўсім бачу. Куды знікла твая сялянская закваска, Анатоль? Адрываешся ад зямлі, дружа...

Анатоль, больш стрыманы ў выяўленні сваіх пачуццяў, неяк вінавата ўсміхаўся і моргаў блізарукімі вачамі, нібы прасіў прабачэння за свой выгляд. А выглядаў ён сапраўды тыповым гаражанінам: бледнатвары, старанна паголены, акуляры ў пазалочанай аправе, карычневы гарнітур быццам толькі што з-пад праса, а на жоўтых чаравіках — ніводнай пылінкі.

— Не, ты скажы, якім чынам ты апынуўся тут. Ты ж быў недзе ў Гродні. У камандзіроўку прыехаў?

— Не, працую.

— У нас? Дзе?

— У абласной пракуратуры. Дзе ж больш працаваць юрысту!

— Охо-хо! — рагатнуў яго тоўсты сябра. — А дзе я працую? Юрыст! I даўно ты ў нас?

— Месяцы два.

— Два месяцы! Ну, гэта хамства з твайго боку, далібог. Два месяцы — і ні гугу. Ты што ж, не ведаў, што я тут, побач?..

Анатоль адным пальцам тыкнуў у дужку акуляраў і зноў неяк вінавата заморгаў.

— Ведаў. Чаму не ведаў! Жыць у вобласці і не чуць пра Сцяпана Ластаўку — нельга. Ты высока ўзляцеў. Здалёк відзён і чуцён.

Сцяпан задаволена зарагатаў на ўсю вуліцу, быццам праехаў па бруку на каваным возе — ажно ўзняліся вераб’і, што скакалі па брудным праездзе. А людзі спыніліся і здзіўлена паглядзелі на яго.

— Высока ўзляцеў Ластаўка! Ха-ха! Ты па-ранейшаму афарызмамі сыплеш. Жартаўнік. Не, брат, яшчэ невысока, яшчэ толькі набіраю вышыню... разгон... Да патрэбнай вышыні яшчэ далёка, — ён аглянуўся навокал, як бы шукаючы нечага ці запамінаючы месца. — Аднак трэба ж нам адзначыць недзе нашу сустрэчу...

Анатоль пераклаў свой новенькі жоўты партфель з адной рукі ў другую, потым заціснуў яго пад паху, нібы раптам спалохаўся, што можа згубіць.

— Я не магу, Сцёпа. Давай пасля. Увечары ты будзеш у горадзе? Я мушу ісці яшчэ ў пракуратуру. Няёмка.

Але Ластаўка падчапіў яго пад руку і амаль сілком цягнуў за сабой цераз дарогу ў той бок, дзе віднелася шыльда «Кафэ-рэстаран».

— Хто табе сказаў, што няёмка? Абедаў чалавек — выпіў сто грамаў. Каму забаронена? А начальніка твайго я ведаю — ён сам не адным квасам праганяе смагу. Не, скажаш? Мне вось яшчэ ў абком ісці, да першага на прыём. I то я не баюся. Няхай нават заўважыць. Няхай не вытрымае — скажа. Ён гэта можа! Дзядзька гэты, я табе скажу, прасцецкі, але розуму — палата... Прыжмурыцца так, ведаеш, і з гумарком спытае: «Што, клюнулі, Сцяпан Карнеевіч?» I што думаеш — буду адмаўляць, хавацца? Не! Узяў, скажу, Ілья Фаміч, сто грамаў, друга сустрэў, разам вучыліся, на адным ложку спалі... Як не адзначыць такі выпадак! Думаеш, не зразумее? Зразумее... Магчыма, скажа агульнавядомую і старую, як свет, ісціну: «Што ж, выпіць, канешне, не грэх, галоўнае — розуму не прапіваць». А што я розуму ніколі не прап’ю — у гэтым ён упэўнены. Дык чаму мне баяцца?

— Табе — безумоўна... — усміхнуўся Анатоль з хітра схаванай іроніяй, ветліва прапускаючы ў дзвярах сябра наперад: — Калі ласка... Тваё становішча іншае... А я — чалавек маленькі...

Кафэ было пустое, і яны, як гэта заўсёды бывае, калі вольных месц многа, добрую хвіліну разважалі, дзе лепей прымасціцца. Селі каля адчыненага акна. На двары верасень ужо даволі шчодра пазалаціў дрэвы, і на тратуар, на брук лажыліся лісты з ліпаў і каштанаў. Было незвычайна цёпла, нават горача. Уласна кажучы, Сцяпан не столькі шукаў больш утульнага месца, колькі — чысцейшага абруса. Але і на тым століку, за які яны селі, абрус усё адно быў брудны — па плямах на ім можна было чытаць усё меню рэстарана.

Сцяпан зморшчыўся.

— Калі гэта прывыкнуць людзі да культуры! — ён паклікаў афіцыянтку і грубавата патрабаваў замяніць настольнік. Дзяўчына наважылася пярэчыць, але глянула на Анатоля, убачыла, як ён адным пальцам паправіў свае пазалочаныя акуляры, плюснуў вачамі і далікатна зняў са стала свой новенькі партфель, і адразу пабегла на кухню. Праз хвіліну на стале ляжаў беласнежны накрухмалены абрус.

Сцяпан разгладзіў далонямі складку на ім і задаволена сказаў:

— Аказваецца, усё маюць, чэрці, але прывыклі, што наведвальнік наш непатрабавальны, прывык жыць па формуле, як у Чэхава — помніш? — «лопай — што даюць».

Анатоль ледзь прыкметна ківаў галавой у знак згоды і ўсміхаўся аднымі вачамі з-пад акуляраў.

Зрабіўшы заказ, Сцяпан раптам вярнуўся да таго, што Анатоль сказаў у дзвярах:

— Чалавек ты не маленькі — не прыбядняйся. Справа іншая, што мы — больш на віду. Нас цяжка падабраць, каб гаспадары былі; ніякі інстытут не падрыхтуе добрых старшынь... Але калі ўжо натрапілі на гаспадара, то яго падтрымліваюць, яго ведаюць ажно ў ЦК, з ім лічацца. Вунь такі, як Арлоўскі, на ўсю краіну грыміць. Мы — сіла... Мы кормім народ...

Анатоль зноў усміхнуўся, зноў тыкнуў пальцам у дужку акуляраў і неяк нясмела заўважыў:

— Я асабіста заўсёды лічу, што народ корміць... цябе... мяне... усіх. І ты пісаў так.

— Ты мяне на слове не лаві. Вядома — народ... Хто гэта можа аспрэчваць? Любы прыхільнік культу асобы не адважыцца... Я проста не так сказаў... Добры старшыня калгаса, вядома, сіла, ад яго шмат што залежыць... Але галоўнае — народ, ён — тварэц свайго добрабыту. Я, брат, гэта вельмі добра разумею. Ты ж чытаў мой артыкул? Ведаеш, з чаго я пачаў у калгасе? Вось яно як!

Афіцыянтка прынесла заказаныя поўлітра гарэлкі і халодную закусь: кілбасу, селядца. Анатоль, як і пры заказе, зноў скрывіўся:

— Многа ты заказаў.

— Не палохайся, я меру ведаю. — Сцяпан наліў па першай чарцы. — Узялі!..

Анатоль падняў сваю чарку павольна, нават неяк урачыста і раптам загаварыў:

— Добра, давай... За народ... I за тое, каб мы, яго выхаванцы, яго служкі, ніколі не забывалі, што ён, народ, нас корміць і поіць.