Болеслав Прус - Антэк (на белорусском языке)

Нiхто ж не даглядае палявых кветак, груш-дзiчак i вiшань, хоць нiбы i вядома, што калi пастарацца, дык з iх было б значна болей карысцi?..

Тым часам хлопец рос, а дзеўкi i жанчыны ўсё больш ды больш ласкава прыглядалiся да яго i гаварылi памiж сабою:

- Прыгожы, чорт, ох i прыгожы!

I сапраўды, Антэк быў прыгажун. Стройны, спрытны, не гнуўся, як мужыкi, рукi якiх звiсаюць, а ногi ледзь валакуцца пасля цяжкай працы. Твар яго быў таксама не такi, як у iншых, а з вельмi правiльнымi рысамi, свежы, разумны. Светлыя валасы кучаравiлiся, бровы былi чорныя, а вочы цёмна-сiнiя, летуценныя.

Мужчын здзiўляла ягоная сiла i абурала гультайства. А жанчын больш прыцягвалi вочы.

- Толькi чарцяка зiрне на цябе, - гаварыла адна, - дык аж мурашкi пойдуць па целе. Такi яшчэ маладзенькi, а ўжо глядзiць, як сталы шляхцiц!..

- I не тое! - запярэчыла баба другая. - Глядзiць ён звычайна, як недарослы, але такiмi ж салодкiмi вачыма, што ажно цябе разбiрае. Я гэта добра ведаю!..

- А я яшчэ лепш, - не згаджалася першая. - Я ж у паноў служыла...

А пакуль жанчыны спрачалiся пра Антэкавы вочы, ён i ў той бок не глядзеў. Для яго добры напiльнiк значыў пакуль што куды больш, чым самая найпрыгажэйшая жанчына.

Тым часам войт, стары ўдавец, якi ўжо дачку ад першай жонкi выдаў замуж, а ад другое жонкi меў некалькi малых дзяцей, узяў ды ажанiўся трэцi раз. А паколькi лысым заўсёды шанцуе, жонку знайшоў ён сабе за Вiслай маладую, прыгожую i багатую.

Калi такая пара стала перад алтаром, людзi пачалi смяяцца, нават i ксёндз пакiваў галавой, што так яны дапасавалiся.

Войт тросся, як стары жабрак, выпушчаны з бальнiцы, i быў не надта сiвы толькi таму, што галава яго была лысая, як гарбуз. Затое войцiха была агнiстая. Спрэс цыганка з вiшнёва-чырвонымi, трохi растуленымi вуснамi, з чорнымi вачыма, у якiх палала яе маладосць.

Пасля вяселля войтаў дом, звычайна цiхi, вельмi ажывiўся, бо госцi iшлi як на змену. То стражнiк, у якога з'явiлася значна больш спраў у гмiне; то пiсар, якi, нiбы не нацешыўшыся войтам у канцылярыi, яшчэ i дома наведваў яго; то казённыя леснiкi, якiх дагэтуль у вёсцы амаль што не бачылi. Нават сам прафесар, атрымаўшы месячную плату, шпурнуў у куток стары кажух i прыбраўся так, што сёй-той пачаў называць яго "вяльможным панам дзедзiцам".

I ўсе тыя стражнiкi, леснiкi, пiсары i настаўнiкi звалакалiся да войцiхi, як пацукi ў млын. Толькi адзiн зойдзе ў хату, ужо другi стаiць за плотам, трэцi валачэцца з канца вёскi, а чацвёрты круцiцца каля войта. Панi гаспадыня рада была гасцям, да ўсiх смяялася, усiх кармiла i паiла. А то часамi i за чупрыну каторага натузае, нават i адлупцуе, бо настрой яе лёгка мяняўся.

Нарэшце, пасля гэтай паўгадовай весялосцi, пачало трохi цiшэць. Адным гасцям напрыкрала, другiх войцiха прагнала, i толькi стараваты прафесар, сам дрэнна харчуючыся i морачы голадам сваю гаспадыню, за кожную месячную плату купляў сабе нейкую фiнцiклюшку да гарнiтура i сядзеў у войцiхi на парозе (бо з хаты яго выганялi) або лаяўся ды ўздыхаў па заплоццi.

Аднойчы ў нядзелю Антэк, як звычайна, пайшоў з маткай i братам на iмшу. У касцёле было ўжо цесна, але для iх знайшлося яшчэ трохi месца. Мацi ўкленчыла сярод жанчын направа, Антэк з Войткам сярод мужчын налева, i кожны малiўся, як умеў. Спачатку святому ў вялiкiм алтары, пасля таму, што над iм вышэй, потым ужо тым, што ў бакавых алтарах. Малiўся за бацьку, якога прыцiснула дрэвам, i за сястру, з якое захутка выйшла ў печы хвароба, i за тое, каб лiтасцiвы пан бог i яго святыя з алтароў далi яму шчасце ў жыццi, калi на тое будзе iх ласка.

Антэк ужо чацвёрты раз узапар паўтараў свае пацеры i тут раптам адчуў, што хтосьцi наступiў яму на нагу i цяжка абапёрся на плячук. Хлопец узняў галаву. Працiскаючыся цераз натоўп, над iм стаяла войцiха, смуглявая з твару, расчырванелая, задыханая ад спешкi. Апраналася яна па-сялянску, а з-пад хусткi, якая звiсала з плячэй, вiдаць была кашуля з тоненькага палатна i шнуры бурштынавых ды каралавых бусаў.

Яны зiрнулi ў вочы адно аднаму. Яна - не здымаючы рукi з яго пляча, а ён... Ён кленчыў, глядзеў на яе, як на цудоўную з'яву, баючыся паварушыцца, каб яна не знiкла.

Людзi пачалi шаптацца:

- Адсуньцеся, кума, панi войцiха iдуць...

Кумы рассунулiся, i войцiха пайшла далей, аж да вялiкага алтара. Iдучы, яна як быццам спатыкнулася i зноў зiрнула на Антэка, а хлопца ад таго позiрку нiбы гарачым аблiло. Пасля яна села на лаўцы i пачала малiцца па кнiжцы, час ад часу ўздымаючы галаву i азiраючыся на бакi. А калi пры ўзняццi святых дароў у касцёле стала цiха-цiхутка i набожныя людзi ўпалi нiцма, яна згарнула малiтвеннiк i зноў павярнулася да Антэка, пранiзаўшы яго сваiм агнiстым позiркам. На яе цыганскi твар i пацеркi з акна ўпала святло, i хлопцу яна здалася святой, перад якою людзi моўкнуць i падаюць на каленi.

Пасля iмшы людзi тлумна пайшлi дахаты. Войцiху акружылi пiсар, настаўнiк i вiнакур з трэцяй вёскi, i Антэк ужо не змог пабачыць яе.

Дома мацi паставiла хлопцам выдатны крупнiк, забелены малаком, i вялiкiя пiрагi з кашай. Але Антэк, хоць i любiў гэта, еў як не сваiм ротам. Потым сабраўся i пайшоў у горы i, лёгшы на найвышэйшым узгорку, глядзеў адтуль на войтаву хату. Але бачыў ён толькi страху ды сiняваты дымок, што плыў паволi з пабеленага комiна. I вось зрабiлася яму чамусьцi так сумна, што хлопец затулiўся тварам у старую сярмягу i заплакаў.

Упершыню ў жыццi ён адчуў сваю галечу. Iхняя хата была найбяднейшая ў вёсцы, а поле найгоршае. Мацi, хоць i гаспадыня, павiнна была працаваць батрачкай i апраналася амаль што ў рыззё. На яго самога ў вёсцы глядзелi як на пустадомка, якi немаведама чаму есць чужы хлеб. А колькi ж яго бiлi, колькi нават сабакi кусалi!..

Як жа далёка было яму да настаўнiка, да вiнакура, нават да пiсара, якiя маглi, хто калi хоча, заходзiць у войтаву хату i гаварыць сабе з войцiхай. А яму шмат не трэба. Каб толькi яшчэ адзiн раз, адзiны i апошнi ў жыццi раз яна абаперлася на яго плячо i зiрнула ў вочы, як тады, у касцёле. Бо ў позiрку яе мiльганула штосьцi дзiўнае, штосьцi як маланка, ад якое на нейкi момант раскрываюцца нябесныя глыбiнi, поўныя таямнiцаў. Калi б iх нехта добра агледзеў, дык убачыў бы ўсё, што ёсць на гэтым свеце, быў бы багаты, як кароль.

У касцёле Антэк добра не прыгледзеўся да таго, што мiльганула ў вачах войцiхi. Быў не падрыхтаваны, аслеплены i прапусцiў шчаслiвую нагоду. Каб жа яна яшчэ раз калi-небудзь хоць раз захацела зiрнуць на яго!..

Дзiўна здавалася хлопцу, што шчасце праляцела мiма, i ён страшэнна затужыў па iм. Соннае сэрца прачнулася ў iм i пачало ў пакутах нiбы пацягвацца.

Свет здаўся яму цяпер зусiм iншым. Далiна была зацесная, горы занiзкiя, а неба - цi не апусцiлася, бо, замест таго каб прыцягваць яго, пачало прыгнятаць. Хлопец спусцiўся з гары захмялелы, немаведама як апынуўся на беразе Вiслы i, гледзячы ў яе вiрлiвыя хвалi, адчуў, што нешта цягне яго да iх.