Генрих Белль - Бiльярд а палове дзесятай (на белорусском языке)

Часам яна брала з палiцы энцыклапедыю i шукала назвы мясцовасцей, якiя кожны дзень пiсала на канвертах: "Шыльгенаўэль. 87 жыхароў, у тым лiку 83 катол., парафiяльная царква XII ст. са знакамiтым алтаром". У Шыльгенаўэлi жыў Кандэрс, звесткi пра яго асобу яна ведала з страхавой карткi: "37 гадоў, нежанаты, катал. веравызн.". Шрыт жыў на поўначы, у Глудуме: "1988 жыхароў, у тым л. 1812 пратэст., 176 катол., фабрыка марынадаў, мiсiянерская школа". Шрыту было 48 гадоў, жанаты, пратэст., двое дзяцей, адно - ва ўзросце зв. 18 г. Месца жыхарства Гохбрэта ёй не трэба было спраўджваць у энцыклапедыi: ён кватараваў у прадмесцi Блесэнфэльд - адгэтуль усяго 35 хвiлiн аўтобусам; часцяком ёй у галаву прыходзiла дурнаватая думка: наведаць яго дома, упэўнiцца ў ягоным iснаваннi, пачуць голас, пацiснуць руку. Зрабiць гэткi нахабны ўчынак ёй не даваў толькi яго малады ўзрост - яму было толькi трыццаць два - i тая акалiчнасць, што ён быў нежанаты. Хоць мясцовасцi, дзе жылi Кандэрс i Шрыт, былi апiсаныя ў энцыклапедыi гэтаксама, як у пашпарце пазначаюцца звесткi пра асобу чалавека, а Блесэнфэльд яна добра ведала, нягледзячы на гэта, нiводнага з тых трох чалавек яна не магла сабе колькi-небудзь рэальна ўявiць; пры тым, што кожны месяц ёй даводзiлася пераводзiць за iх страхавыя ўзносы, рабiць розныя паштовыя аперацыi, перасылаць iм часопiсы i таблiцы; яны заставалiся такiя самыя нерэальныя, як той пан Шрэла, прозвiшча якога стаяла на чырвонай картцы, i якога Фэмель быў гатовы бачыць у любы час, i якi, аднак, за апошнiя чатыры гады не зрабiў нiякай спробы з iм сустрэцца.

Яна пакiнула на пiсьмовым стале чырвоную картку, што стала прычынай першай грубасцi з шэфавага боку. Як гэта было прозвiшча таго пана, якi каля дзесяцi прыйшоў у бюро i сказаў, што яму трэба бачыць Фэмеля ў вельмi, вельмi пiльнай справе? Ён быў высокi, меў светлаватыя валасы i трохi пачырванелы твар, ад яго iшоў пах самых дарагiх рэстарацыйных далiкатэсаў, а надчвычайна высокая якасць гарнiтура адчувалася проста носам; уладарнасць, годнасць, прыцягальнасць моцнага спалучалiся ў iм гэткiм чынам, што яму немагчыма было ў чым-небудзь адмовiць; тытул, якi госць з усмешкай прамармытаў, меў нешта агульнае з мiнiстрам - мiнiстэрскi радца, кiраўнiк спраў цi намеснiк мiнiстра; калi ж яна рашуча была адмовiлася гаварыць пра шэфава месца побыту, ён нечакана пайшоў проста на штурм, спытаўшыся адразу: "Ну, цудоўная паненка, скажыце мне тады, калi ласка, дзе яго можна знайсцi", i яна... здрадзiла, сама не ведаючы, як гэта магло здарыцца, бо таямнiцу, што так прыцягвала яе цiкаўнасць, яна хавала глыбока на дне сваёй свядомасцi: "Гатэль "Прынц Генрых". Тут госць прамармытаў нешта наконт "былога школьнага таварыша", штосьцi пра "пiльную, вельмi, вельмi пiльную справу", пра "iнтарэсы абароны", пра зброю; а пасля таго як ён пайшоў, у прыёмнай застаўся пах дыму ад цыгары, да якога гадзiну пазней з захапленнем прынюхваўся Фэмелеў бацька.

- Божа ж мой, божа, якi гэта, вiдаць, быў гатунак!

Стары Фэмель абнюхаў сцены, амаль даткнуўся носам да стала, потым насунуў на галаву капялюш. Праз некалькi хвiлiн ён вярнуўся разам з кiраўнiком тытунёвай крамы, у якой вось ужо пяцьдзесят год ён купляў цыгары; яны абодва стаялi якую хвiлiну ў дзвярах, уцягваючы носам паветра; пасля хадзiлi ўзад i ўперад па пакоi, нiбы патрывожаныя сабакi; крамнiк залез пад стол, дзе вiдавочна вiсела яшчэ цэлая хмара дыму; нарэшце ён падняўся, абцёр адна аб адну рукi, пераможна ўсмiхнуўся i сказаў:

- Ну, пане радца, гэта былi "Партагас-Эмiнэнтэс".

- I Вы б маглi знайсцi такiя мне?

- Вядома ж, у мяне на складзе яны ёсць.

- Гора Вам, калi ў iх будзе iншы пах, чым той, што я тут сёння ўнюхаў.

Крамнiк яшчэ раз прынюхаўся i сказаў:

- "Партагас-Эмiнэнтэс". Даю галаву на адсячэнне, калi памыляюся, пане радца. Чатыры маркi за штуку - колькi Вы жадаеце?

- Адну, шаноўны Кольбэ, адну. Чатыры маркi - гэта столькi, колькi зарабляў мой дзед за тыдзень, а я шаную нябожчыкаў, я сентыментальны, Вы ведаеце. Божа мой, гэтая цыгара перабiла пах тых дваццацi тысячаў цыгарэт, што тут выкурыў раней мой сын.

Яна ўспрыняла як вялiкi гонар для сябе тое, што стары Фэмель выкурыў сваю цыгару пры ёй; ён сядзеў, адкiнуўшыся ў сынавым фатэлi, якi быў яму завялiкi; яна падсунула яму пад плечы падушку i слухала ягоную гаворку, выконваючы найбольш адтрэнiраваны свой абавязак: наклейванне марак на канверты. Яна павольна праводзiла адваротным бокам зялёнага, чырвонага, блакiтнага "хойса" па губцы, наклейвала яго акуратна на правым верхнiм рагу лiстоў, якiя чакала падарожжа ў Шыльгенаўэль, Глудум або Блесэнфэльд. Яна рабiла гэта рупна i дакладна, а ў гэты час стары Фэмель у фатэлi аддаваўся асалодзе i раскошы, якiх ён дарэмна шукаў апошнiя пяцьдзесят гадоў.

- Божа мой! - ускрыкнуў ён. - Дарагое дзiцятка, я нарэшце ведаю, што такое цыгара! Так доўга я мусiў чакаць гэтага - аж да самага дня, калi мне споўнiлася восемдзесят год... не трэба турбавацца, мiлая мая, але напраўду мне сёння споўнiлася восемдзесят - хiба гэта не Вы хадзiлi сёння заказваць кветкi на даручэнне майго сына? Ну, хай сабе... Пра мой дзень нараджэння пагаворым пазней, добра? Ад сэрца хачу запрасiць Вас на святочную вячэру, сёння а сёмай, у кавярнi "Кронэр" - але ж скажыце мне, калi ласка, чаму за тыя пяцьдзесят, а дакладней - за той пяцьдзесят адзiн год, што я купляю цыгары ў гэтай краме, такой вось мне не прапаноўвалi нi разу? Можа, яны думаюць, што я скнара? Нiколi ў жыццi iм не быў, даражэнькая Леанора, Вы ведаеце гэта. Малады я курыў цыгары па дзесяць пфенiгаў, калi пачаў зарабляць трохi болей, пачаў курыць цыгары па дваццаць, пасля - доўгiя гады - па шэсцьдзесят. Мiлае дзiцятка, скажыце мне, што гэта за людзi - тыя, што з гэткай во штукай за чатыры маркi ў роце шпацыруюць па вулiцы, заходзяць у бюро i выходзяць з яго - як быццам гэта яны смаляць грашовую цыгарку? Што гэта за людзi, якiя памiж снеданнем i абедам пускаюць дымам тры тыднёвыя заробкi майго дзеда i пакiдаюць па сабе такi пах, што старому чалавеку займае дых i ён, не раўнуючы як ганчак, пачынае абнюхваць кожны закутак у кабiнеце свайго сына? Як? Робертаў школьны таварыш? Мiнiстэрскi дарадца, кiраўнiк спраў цi намеснiк мiнiстра; можа, нават мiнiстр? Я яго павiнен ведаць. Iнтарэсы абароны? Зброя?

I раптам вочы ў яго заблiшчалi, быццам з iх упала нейкая заслона: стары ў думках вяртаўся ў першае, трэцяе або шостае дзесяцiгоддзе свайго жыцця, праводзiў у апошнюю дарогу сваiх дзяцей. Каго? Ёганну цi Генрыха? На чыю белую труну кiдаў ён зараз жменьку зямлi i кветкi ўроссып? Цi тыя слёзы, што цяпер стаялi ў яго ўваччу, былi слязьмi з 1909 года, калi ён хаваў сваю Ёганну; цi з 1917 года, калi ён стаяў над Генрыхавай магiлай? А можа, гэта былi слёзы з сорак другога года, калi ён атрымаў паведамленне аб смерцi Оты? Альбо ён плакаў цяпер каля брамы псiхiятрычнай бальнiцы, за якой толькi што знiкла яго жонка? Слёзы, што засцiлi яму вочы, пакуль ад цыгары цягнулiся лёгкiя воблачкi дыму, былi слязьмi з 1894 года; тады ён пахаваў сваю сястру Шарлоту, дзеля якой ён ашчаджаў залатоўкi, каб потым зрабiць лягчэйшым яе жыццё; труна ссоўвалася ў дол на рыпучых вяроўках пад спеў школьнага хору: "Вежы, скажыце, куды адляцела саколка?"; шчабятанне дзiцячых галасоў залятала ў вокны i ў дзверы гэтага бездакорна абсталяванага бюро, а старэчы голас спяваў тую песню з далечынi мiнулага паўстагоддзя; толькi гэты кастрычнiцкi ранак 1894 года быў сапраўдны: смужнае мроiва над Нiжнiм Рэйнам, палосы туману над бураковымi палеткамi, у вербах крумкаюць варанячыя зграi, нiбы запусныя бразготкi; Леанора ў гэтую хвiлю праводзiла чырвоным "хойсам" па вiльготнай губцы. За трыццаць год перад тым, як яна нарадзiлася, вясковыя дзецi спявалi: "Вежы, скажыце, куды адляцела саколка?" Яна правяла па губцы зялёным "хойсам". Увага, лiсты да Гохбрэта аплачваюцца паводле тарыфу для мясцовай карэспандэнцыi.