Тайыр Назханов - Адвокатпен сұхбат

ДАНИЯЛ – Алдар Көсе немесе Илья Муромец сияқты әрекет ету- леріне тура келді!

ТАЙЫР – Дұрыс айтасыз! Адамдар әрқашан қылмыс жасаған және, өкінішке орай, жасайды да, мұның бәрі адамның табиғатына тән және, өкінішке орай, мұны мойындауымыз керек. Бірақ, қазір мемлекет құрылғаннан кейін оның негізгі функцияларының бірі қылмыспен күре- су болып табылады. Сондықтан да, мемлекет заңдылық пен құқықтық тәртіпті, азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды қамтама- сыз ету мақсатында құқық қорғау органдарының тұтас жүйесін құрды. Және қандай-да бір қылмыстық әрекетті тергеу жолдарын нақты регла- ментпен белгіледі.

ДАНИЯЛ – Ал, бұл ережелер нақты біржола белгіленді ме?

ТАЙЫР – Әрине, жоқ. Айтпақшы, мен Қазақ КСР-нің Қылмыстық іс жүргізу кодексімен жұмыс істеп үлгердім, содан кейін 98-де жаңа Қыл- мыстық іс жүргізу кодексі, содан кейін 2014 жылы тағы біреуі қабылдан- ды. Яғни, бүгінгі тәуелсіз Қазақстан тарихында бұл үшінші Қылмыстық іс жүргізу кодексі, оған жыл сайын түзетулер енгізіліп отырады. Біздің айналамыздағы әлем әр минут, секунд сайын өзгеріп жатыр және барған сайын жылдамырақ өзгеретін болады. Сонымен бірге, қоғамда әділет- тілік үшін күресетін ережелер де өзгеруде.

ДАНИЯЛ – Жақсы жағына.

ТАЙЫР – Иә, көп жағдайда жақсы жағына. Бірақ мұнда көп нәрсе өзімізге – осы ережелерді қалай қабылдап, оларды қалай қолданатын- дығымызға байланысты. Өкінішке орай, теория мен практика сәйкес келе бермейді. Мұның өзіндік объективті себептері де бар, оны сұхбат барысында айтып, түсіндіруге тырысамын.

САЙЫСҚА ТҮСУ НЕМЕСЕ АҚТАЛУ?

ДАНИЯЛ – Объективті себептер деп не жайлы айтар едіңіз?

ТАЙЫР – Объективті себептер деп әдетте кез келген нақты адам- ның, яғни субъектінің немесе тіпті осындай «субъектілердің» тобының еркінен немесе кінәсінен емес, кездейсоқ, тарихи, климаттық, геосаяси, экономикалық жағдайларға байланысты туындаған себептерді айтуға болады. Мұнда, атап айтқанда, қылмыстық процестің екі түрлі түрі бар – айыптау және қарсыласу, олар объективті тарихи себептерге байланы- сты туындады.

ДАНИЯЛ – Қарсыласуға түсудің оған қандай қатысы бар екені ту- ралы аздап айта кетесіз бе?

ТАЙЫР – Түсінікті болу үшін Илья Муромецпен мысалды алайық. Ол Бұлбұлды Киевке, князь Владимирдің алдында әкелді емес пе. Бірақ, олар Бұлбұлға Ильяға қарсы талап қою мүмкіндігін берді ме?

ДАНИЯЛ – Жоқ.

ТАЙЫР – Ал, оған ақталуға мүмкіндік берді ме?

ДАНИЯЛ – Жоқ. Өзін қорғау үшін енді-енді ысқырып бастап еді, бірден басын шапты!

ТАЙЫР – Мұндай процесті қарсыласу деп айтуға бола ма?

ДАНИЯЛ – Мұнда қайдағы қарсыласу! Барлығы да Ильяның айып- тауымен құрылған… Сіз негіссіз деп атаған…

ТАЙЫР – Өте дұрыс, өкінішке орай, мұндай жағдай тек ертегіде ғана болмайды. Енді, ертегілерді былай қойып, тарих жайлы байыппен сөз қозғайық. Ежелде, іс жүзінде, қылмыстық іс жүргізудің айыптау түрі ғана болған. Яғни, қылмыстық іс айыптаудың нәтижесінде ғана қозғалған, қазіргі тілмен айтқанда, жәбірленушінің арызымен ғана. Ай- ыптау болмаса, қылмыс та жоқ.

ДАНИЯЛ – Менің сиырымды ұрлап кетті делік. Іс басталуы үшін мен біреуді кінәлауым керек, егер күдіктенсем, мысалы көршімді. Ал, кімді кінәлайтынымды білмесем, онда менің сиырым ұрланбаған болып шығады ма?

ТАЙЫР – Жоқ, олай емес. Дәл қазіргідей сиырыңыз ұрланды деп мәлімдей аласыз. Алайда, мұны нақты кім жасағанын дәлелдеп, айып- талушыны өзіңіз сотқа әкелуіңіз керек (ғылымда бұл жеке сот ісі деп ата- лады). Сондықтан да, дәлелдеу ауыртпашылығы айыптаушыға түсетін. Дәл осы адамның сиырыңызды ұрлағанын немесе басқада бір зиян кел- тіргенін дәлелдеуге міндеттісіз. Тәуелсіз тергеу көзделмеген. Судья бір нәрсе жинауға немес істеуге міндетті емес, ол тек Сіз келтірген дәлел- демелерді қарастырып, айыпталушыны тыңдап, содан кейін айыптау немесе ақтау үкімін шығаратын. Және бұл өте әділетті болды, әсіресе Ежелгі Греция мен Ежелгі Рим сияқты елдерде. Ол жерде, тіпті өзінің көз қарасын қисынды, әрі дәлелді түрде қорғау үшін әр тарап қорғаушы жалдай алатын. Демосфен мен Цицеронның есімдерін естіген боларсыз?

ДАНИЯЛ – Ия, бұлар белгілі саясаткерлер мен шешендер!

ТАЙЫР – Әрине, сөз шешені атағын олар сот отырыстарында қорға- ушы ретінде сөз сөйлеу арқылы иеленді.

ДАНИЯЛ – Яғни, әр қорғаушының сөмкесінде саясаткердің «таяғы» бар ма?

ТАЙЫР – Біз қазір мүлдем басқа әлемде өмір сүріп жатырмыз, алай- да, бүгінде де мұндай мысалдар өте көп. Бірақ, сол кездердің өзінде қар- сыласу формалары пайда бола бастады. Орта ғасырларда оның кейбір формалары сыналып көрілді. Мысалы, Ежелгі Ресейде «алқап» деген формасы болған.

ДАНИЯЛ – Қандай алқап? Бидай алқабы ма? Әлде, қара бидай алқа- бы ма?

ТАЙЫР – Жоқ, «алқап» деп айыптаушы мен айыпталушы қарула- нып шығып, соғысқан алаңды атады. Кім жеңсе, сонікі дұрыс.

ДАНИЯЛ – Демек, олар кінәліні емес, мықтыны анықтаған болып шықты ғой?

ТАЙЫР – Бұл жағдайда Орта ғасыр адамдарының психологиясын ескеру керек. Олар Құдай әрдайым дұрыс адамға көмектеседі деп сенді, бұл дегеніміз кім күшті болса, соның артында Құдай және шындық тұр деген сөз.

ДАНИЯЛ – Мұнда, әрине, қисын бар… Діни.

ТАЙЫР – Ырымшылдық деген дұрысырақ болар. Алайда, бұл логи- каның өзі инквизициялық процестердің логикасынан гөрі жақсы.

ДАНИЯЛ – Дуагерлер мен мыстандарды соттаған кезде ме? Яғни, сол кездегі көріпкелдерді?

ТАЙЫР – Өкінішке орай, тек олар ғана емес, шіркеу догмаларынан сәл ауытқыды деп күдіктенгендердің бәрін.

ДАНИЯЛ – Бұл жағдайда іс жүргізу «ерекшелігі» қандай болды?

ТАЙЫР – Айыпталушыға іс барысына қатысуға көбіне мүмкіндік берілмегендігі.

ДАНИЯЛ – Ол, қалай сонда?

ТАЙЫР – Сиыр мысалына оралайық. Оны ешкім ұрлаған жоқ, ол себепсізден-себепсіз өліп қалды дейік. Ал, Сіз ортағасырлық ырымшыл адам ретінде оған біреу дуа жасады деп миыңызға құйып алдыңыз. Сіз тіпті оның кім екенінде білесіз. Ол өзін дуагермін деп атап жүрген көр- шіңіз. Енді, оның атына шағым жазасыз. Немесе жазбайсыз, өйткені ол кезде көбі сауатсыз болған, сондықтан осындай зұлым адам бар, ол дуалаумен айналысады деп ауызша хабарлайсыз. Ол бейшараны қамауға алып, жоғарыда айтылған инквизиция процесі басталады. Оның үстіне судья тергеушінің, айыптаушының, тіпті қорғаушының функцияларын бір өзі атқарады. Әрине, үкімді де өзі шығарады.

ДАНИЯЛ – Ал керек болса, жақсы жайғасқан екен!

ТАЙЫР – Одан әділдікті күтудің де керегі жоқ. Сонымен қатар, көбі- не айыпталушы өзінің кінәсін мойындауы негізгі және жалғыз дәлел болды.

ДАНИЯЛ – Ортағасырлық Қазақстандағы процесс бұдан өзгеше болды ма?