Владимир Шитик - Скачок у нiшто (на белорусском языке)

Апараты з аўтаматычнай наводкай хутка прывыклi да навакольнага асяроддзя. У вадзе яны заўважылi ценi, якiя кружылi навокал Шабанава. Апараты павялiчылi рэзкасць, выбралi адпаведную падсветку, i ценi ператварылiся ў незвычайных... рыб. Доўгiх, велiчынёй з чалавека, вузкiх i вастраносых.

- Васiль не памылiўся, - узрадаваўся Шабанаў.

Касяк, гаворачы зямной мовай, быў немалы - рыбы акружалi чалавека шчыльна, час ад часу кранаючы яго цела рабрыстымi плаўнiкамi.

- Навошта я варушыўся, - пашкадаваў Шабанаў.

- Апараты раскажуць, што трэба, - супакоiў Корзун.

- Не, я заўважыў бы больш. Хоць ты паўтары дослед.

Паказалася жоўтае дно. I тут яно нагадвала бераг - пясчанае, без прыкмет якой-небудзь раслiннасцi. Рыбы, не спыняючыся, плылi далей з вялiкай хуткасцю.

Нарэшце рух рыб запаволiўся. На экране з'явiлiся нагрувашчваннi каменняў, якiя зблiзку аказалiся гротамi. Цi то рыбы жылi тут, цi што iншае было, кiнаапараты не ўлавiлi. Вiдаць, рыбы перасталi падтрымлiваць Шабанава, i ён апусцiўся на дно, бо па экране ў гэты час прабеглi цёмныя палосы. Потым зноў праяснела.

Шабанаў ляжаў ля ўвахода ў грот. Рыбы трохi пакруцiлiся каля яго i паплылi некуды. I зноў палосы прабеглi па экране.

- Навошта было цябе несцi? - усмiхнуўся Корзун.

- Ты таксама, напэўна, пабываў на гэтым дне. Хаця!.. - Шабанаў здзiўлена паглядзеў на таварышаў. - Здаецца, успомнiў. - Ён адвярнуўся ад экрана. - Зараз мяне перанясуць да другога грота. Там ля ўвахода будзе кучка цi то водарасцяў, цi то тутэйшых актынiй.

- Праўда! - падхапiўся Савацееў.

Па экране трэцi раз прайшлi палосы.

- Успомнiў! Га? - дзiвiўся сам Шабанаў.

Перанёсшы яго, рыбы доўга не вярталiся. Амаль увесь дзень. I столькi ля экрэна прасядзелi касманаўты, баючыся лрапусцiць якую-небудзь дэталь.

- Шкада, што не вiдаць майго цела, - сказаў Шабанаў задумлiва. Што-небудзь яшчэ ўспомнiў бы.

- Глядзi, глядзi! - перапынiў яго Савацееў.

Падплыла рыба, павiсла нерухома, паводзячы плаўнiкамi, як сом вусамi. Вочы - вузкiя шчылiны - паблiсквалi чырванаватымi агеньчыкамi. Праз некаторы час рыба варухнула носам кучку водарасцяў i зноў замерла. Неўзабаве да яе далучылiся яшчэ дзве. Звёўшы галовы ў адно месца, яны быццам раiлiся. Шабанаў аж засмяяўся, такiм недарэчным здалося яму гэтае меркаванне. I раптам рыб пабольшала. Яны зноў утварылi кальцо. Шабанаў адарваўся ад дна, i рыбы рушылi ў дарогу.

Мора хвалявалася. Вяртаўся Шабанаў ужо ноччу. Рыбы паводзiлi сябе цяпер неспакойна. Частка iх адлучылася, закруцiлася ўсё хутчэй i хутчэй. Пасярод круга ўзнiкла варонка, якая ўсё павялiчвалася. I тады ў вiр кiнулiся астатнiя рыбы. А на экран з вялiкай хуткасцю пачаў наплываць чорны бераг.

Калi Шабанаў апынуўся на грэбнi хвалi, нi варонкi, нi рыб апараты ўжо не ўбачылi. Толькi хвалi, як ашалелыя, адна за другой накочвалiся на бераг. А адтуль, перабiраючы механiчнымi нагамi, выходзiлi робаты.

- Падарожжа закончана! - Шабанаў устаў i жартаўлiва пакланiўся.

- Кiнь ты, - скрывiўся Савацееў, - табе ж самому не да жартаў. Лепш окажы, ты зразумеў, што гэта?

- Жыццё!

- Сам бачу. А якое жыццё - разумнае, неразумнае?

- Магу сказаць, - пасур'ёзнеў Шабанаў. - Узровень развiцця - невысокi, на маю думку, iмi кiруе iнстынкт, як i ў зямных. Так, так, - перабiў ён Корзуна, якi хацеў запярэчыць. - Самi памяркуйце, як усё адбылося. Рыбы палiчылi мяне за свайго сабрата, якога мора выкiнула на бераг. Гэта пагражае гiбеллю. Яны спрабуюць устанавiць з iм кантакт, падбадзёрыць, цi што. Адсюль мае трызненнi. Вiдаць, мы карыстаемся прыкладна аднолькавымi бiятокамi. Самi яны на бераг выйсцi не могуць, але ўмеюць, у вынiку доўгага развiцця, выкарыстоўваць сiлу мора. Бачылi, якi вiр утварылi? А потым, калi я не ачуняў i пад вадой, не дакрануўся да ежы, яны, зразумеўшы сваю памылку, выкiнулi мяне назад. Што на тое месца - выпадкова.

- Ага! - усклiкнуў Савацееў.

- Не лавi на слове. На Зямлi ж ёсць iстоты, у якiх такiя паводзiны выклiкаюцца iнстынктам. Тыя ж самыя дэльфiны.

- На Зямлi ёсць. А тут iншае. - Савацееў ад хвалявання не мог уседзець на месцы i закрочыў па цесным пакойчыку, лавiруючы памiж крэсламi i прыборамi. - Давайце ўспомнiм усё з самага пачатку. Рыбы ўмеюць падпарадкоўваць сабе мора. Яны заўважылi, што ты не крануў ежу. Тады што яны робяць? Збiраюцца i абмяркоўваюць становiшча. Iменна абмеркавалi i панеслi цябе назад. Яны ведалi, што ты чужы. Толькi гэтым можна растлумачыць, што ты нiчога не помнiш - звычайная перасцярога. Ты цяпер не зможаш, каб i хацеў, прывесцi каго-небудзь цi прыйсцi назад сам. Напэўна, у рыб ёсць ворагi, бо яны ўвесь час пiльнуюць нас.

- Думаеш, яны не адзiныя жыхары Сiрэны? - ажывiўся Корзун.

- Усё можа быць. Але не гэта галоўнае зараз. Гэтыя рыбы, я ўпэўнены, мiнулi ўжо стадыю iнстынкту.

- Але ж гэта азначае... - пачаў быў Шабанаў.

- Так. У iх розум слабы, але ўжо розум.

- Вада не тое асяроддзе, дзе можа развiвацца разумнае жыццё. - Шабанаў не мог згадзiцца з Савацеевым.

- Зямная логiка. Жыццё на Сiрэне так i не здолела выбрацца з вады на сушу. Але ж гэта не значыць, што яно спынiлася ў развiццi. Сiлы жыцця магутныя, i яно знайшло сабе свае шляхi. Дык чаму не магло яно надзялiць розумам рыбападобных? Ва ўсякiм разе, iншай гiпотэзы ў нас няма.

- Паўтарыць праверку? - прапанаваў Корзун. - Я гатовы зноў...

Пасля доўгага роздуму Шабанаў пакiваў галавой:

- Цяпер мы не можам. А што, калi Паўлюк не памыляецца, хаця на многае ён не даў адказу, як i я? Што тады аб нас падумаюць гаспадары планеты? Як мы будзем выглядаць у iх вачах? А калi яны знаходзяцца на нiзкай ступенi развiцця, што найбольш верагодна, дык невядома, як будзе ў наступны раз. Зробяць з цябе iдала i пакiнуць у сваiм гроце, каб малiцца. Мы закончым сваю работу, не чапаючы мора. А некалi пазней, калi рыбы дасягнуць вышэйшай ступенi развiцця, людзi ўстановяць з iмi зносiны. Пачаўшы развiвацца, жыццё не адступiць. Цяпер Сiрэна будзе пад наглядам.

- Даў жа нехта планеце такую назву, усё роўна як ведаў, - заўважыў Корзун.

- Не помню хто, - адказаў Шабанаў, - назва iснуе з мiнулага стагоддзя. Мабыць, i тады людзi ведалi пра гэтых рыб. Ну, як, згодны з маiм рашэннем?

Пярэчанняў не было.

Да свiтання касманаўты засталiся на часовай станцыi.

Сон у крэслах быў не вельмi зручны, але яны прачнулiся бадзёрыя, пасвяжэлыя. Шабанаў хадзiў па пакоi i паўтараў:

- Хлопцы, а я, здаецца, нешта прыпамiнаю.

Савацееў не вытрымаў i буркнуў:

- Ды прыпомнi ўжо.

- А што, вазьму i... хлопцы! - Ён выбег у пераходны тамбур i вярнуўся, трымаючы ў руках нейкую палачку. - Вось, яна самая.

- Водарасць?! - усклiкнуў Савацееў.

Ледзь прыкметны пах азону, змешанага з чымсьцi яшчэ, паплыў па пакоi. Шабанаў шчаслiва ўсмiхнуўся i сказаў:

- Сядайце. Размова не скончана!

Заiнтрыгаваныя, таварышы паселi ў крэслы.

- Учора мы не разумелi, што за палосы парушалi бачнасць на экране. Цяпер я ўспомнiў усё, быццам не было правалу ў памяцi. - Хваляванне Шабанава перадалося астатнiм. Яны сядзелi, не адрываючы ад яго вачэй. - Першы раз я тузануўся, калi адарваў адзiн кiнаапарат. Вось ён, быў у кiшэнi, - Шабанаў разняў пальцы. - Другi раз, калi рабiў здымкi грота, i трэцi - калi вось гэты мiнерал, - ён паказаў на водарасць, - клаў у кiшэню. А зараз паглядзiм, што на апошняй плёнцы.