Хамидулла Абдуллаев - ЭЗОП

Сўз бераман сени қулликдан озод қиламан.

–

Хўжайинлар ноилож қолганда ваъда бераверишади, кейинроқ бориб гапларидан тониб юбораверишади.

–

Тезроқ бўлақол, юрагим бардош бермайди, гапир.

–

Айтганимларимни яхшилаб ўқиб олинг, озгина адашсангиз чатоқ бўлади.

–

Яхши барча айтганларингни уқиб оламан, ўтир, шошилмай нима қилишлигим лозимлигини айтиб бер.

–

Яхши …

–

Сен ёнимдан асло узоқлашакўрма.

***

–

Дродо уйдамисан?

–

Албатта уйда бўламанда.

–

Мени сени қочиб кетган бўлсанг керак деб ўйлаган эдим.

–

Шундай омадли иш кутаётганда мен қочиб кетаманми?

–

Сен бугун тамом бўласан, молу-мулкинг, хотининг, қулларинг меники бўлади.

–

Мен бунинг аксини қилмоқчиман.

–

Бутун бошли денгиз сувини симириб ташлайман десангу, яна баланддан келганингни қара.

–

Мен сўзимни устидан чиқадиган одамман.

–

Сўзингдан тонмайсанми?

–

Асло.

–

Йўқса денгиз бўйича борамизда унинг сувини симириб ичиб ташлайсан.

–

Шу бугун демоқчимисан?

–

Албатта.

–

Йўқ вақтини келишганимиз йўқ, қачон хохласам ўшанда ичаман.

–

Сен ғирром экансан.

–

Сен эса ақлинг паст одам экансан, сувни қандай холатда ичилади.

–

Бу сенинг ишинг.

–

Ундай бўлса билиб ол, денгиз суви шўр бўлади уни сен чучук сувга айлантириб беришинг лозим, акс холда бир хўплам ҳам ичмайман.

–

Дродо сен мутахим одам экансан.

–

Мен файласуфман, бу донишманд дегани, сен бечора сўз ўйинини фахмламай гаров ўйнаб ютказиб қўйдинг.

–

Мен хали ютқуздим хамми?

–

Албатта, бор будингни менга бой бердинг.

–

Бекорларни айтибсан, барча мулкингни менга ютқазиб қўйдинг.

–

Қани бўлмасам айтганларимни бажаргин.

–

Шўр сувни чучук қилиб бўладими?

–

Бўлмаса нега шўр сувни ичса бўлади дейсан.

–

Мен ундай деганим йўқ.

–

Дединг.

–

Э… боре, сен билан машмаша айтиб ўтирмаганим бўлсин.

–

Ана кўрдингми, ютқазиб қўйганингни аста-секин тан олмоқдасан.

***

Нодонлик айшу-ишрат, ўйин-кулгу томонга, донолик раёзат чекиб илм томонга одимлай боради. Улариннг орасидаги масофа, тинимсиз узаяверади.

Қўлдорлик (политсизлик) дин хукмрон эди. Халқнинг ҳаёлий ижоди яратган хилма-хил афсона ва ривоятлар, худолар ва қаҳрамонларни яратиб, диний таълимотни бойитиб берарди. Тасвирий санъат ва хайкалтарошлик диний ақидалар билан чатишиб, кишиларнинг олам ва худолар хақидаги тасаввурларига узлуксиз таъсир кўрсатади. Ахлоқ, маданият, адабиёт кабилар диний дунёқараш таъсирида шаклланар. Жамият хаётида диний маросимлар асосий рол ўйнар, диний эътиқод, ибодат, сиғиниш орқали ижро қилинган. Ибтидоий одамлар табиат кучларига ҳархил сехргарлик йўли билан ижобий ёки салбий таъсир этиш мумкин деб тушунтирганлар, ана шу кучларга маъқул харакат қилиб, “кўнглини топилса” ёки рахмини келтирилса улар бизга яхшилик келтиради, ёвузлик олдини олиб фалокатлардан холис бўлинади деб тушунтирганлар. Ана шундай йўл билан диний маросимлар ўтказилиб унга кохин, рухоний, сехргарлар бошчилик қилишган, ана шу маросимлар йўли билан катта даромадлар олишган. Бундай диний қарашлар қулдорлик даврига келиб янада ривожланди. Диндорлар хукмрон табақа манфаатларини улуғлаш билан биргаликда тоъбе кишиларни итоат қилишга, хўжайинига шубхасиз буй сунишга, шукроналар айтиб яшашга ўргатишар эди. Харқандай маросимлар энг аввало даромад олишга ва мазлум халқни итоаткорликда ушлаб туришга қаратилар эди. Айниқса табиий офат ва хадислардан жуда усталик билан фойдаланишар, оддий, соддадил кишиларнинг кўнглига қурқув ўйғотиб, мунтазам таъсир ўтказишар эди. Шундай қилиб кўпхудолик дини ривожланиб у илохий ва муқаддас хисобланар, тарғиб ва тазийқни кучайтирар хилма-хил китоблар яратилиб алоҳида таълимотга айланиб борарди, дунёвий, объектив воқеалар бузиб кўрсатилар эди.

***

Тош асри деб аталувчи ибтидоий давр жуда узоқ давом этди. Одамзот хали ярим ёввойи, кўп жихатдан ночор. ўз эхтиёжини тўла қондираолмай сарсон, унинг қуроли тош ва таёқ, гурух-гурух бўлиб яшашдан бошқа иложи йўқ. Қабила деб аталувчи кишилар бирлашмаси асосан аёллар бошқарар, чунки оила аъзолари она атрофида бирлашишга мажбур, шунинг учун аёлларнинг мавқеи ҳам фаоллиги хали юқори эди.

Севги беқиёс шафқатсиздир

Афлотун

–

Бекам меничақиртирган экансиз?

–

Ха, Эзоп хайрлашиш учун чақирдим сени.

–

Нега энди бекам, кетмоқчимисиз?

–

Кетаман, бу ақли паст эр билан яшайолмайман.

–

Ундай қилманг, хўжайиннинг ақли заиф эмас, хулқи заиф одам, у сизни қаттиқ севади.

–

Биласанми Эзоп, севги икки томонлама бўлсагина мақсадга мувофиқ бўлади, акс холда у азобу-уқубатга айланади.

–

Демак сиз уни севмас экансизда.

–

Афсуски шундай.

–

Биз қуллар севги нималиги хақида ҳеч нарса билмаймиз, шунинг учун мендан бирор-бир маслаҳат чиқиши қийин.

–

Нега ундай дейсан, қул ҳам севиб қолиши муммкин-ку.

–

Йўқ бекам у севаолмайди, борди-ю севиб қолса азобу-уқубатга дучор бўлади холос. Шунинг учун қуллар орзу-истаклар оғушида яшашдан сақланиши даркор, чунки у ўз истакларига ҳеч қачон эришаолмайди.

–

Ха, сен бечорага қийин эканлигини биламан, лекин на чора, олам ўзи шунақа яратилган.

–

Ҳақоратлар, калтаклашлар, нафақат қўл-оёғимни, барча хохишларимни ҳам кишанлаб ташлаган, биз бечораларнинг истакларимиз ҳам, фикрлашларимиз хамтоъбедир. Агар юрагини очиб кўриш имконияти бўлганида эди, бизларнинг юракларимиз ўша қаронғилик босган қулдорларнинг юрагига нисбатан порланган қуёшдек кўринар эди. Афсуски юракларимиз берк кўз билан кўриб бўлмайди. Бу халокатга махкум. эрк ўғирлаб эркини йўқотган кишилар жамияти. Бу жамиятда барча эрксиз барча бахтсиз шўр пешонадир. Меҳрини йўқотган кишилар тўдасидир. Қул учун севги ва меҳрнинг кераги йўқ, чунки у бировга меҳр кўрсатаолмайди, севиб қолиши эса азобу-уқубатдир. Қачонлардир эркинликни чинакам қадрлайдиган замонлар келади, ўшанда одамлар қулдорлик деган лаънати тузумни ғазаб ва хижолат билан эслайдилар.

–

Фикрлашинг кишини хайратга солади.

–

Рахмат сизга бекам, рахмдил аёлсиз.

–

Сенга нисбатан бўлган муносабатим ўзгариб, ўртамиздаги масофа қисқариб бормоқда, бу нима деганини биласанми?