Радыё Свабода - Дарога праз Курапаты

... 3 чэрвеня. Ня веру, што гэта мой апошні дзень у Курапатах. Гэта толькі дзень заканчэньня вахты памяці, дзень сыходу валанцёраў. Майму дыктафону яшчэ шмат давядзецца працаваць у Курапатах...

Альгерд Невяроўскі:

Дзень 9 лістапада 2001 году.

Прыяжджаю раніцай на канцавы прапынак «Зялёны Луг», ад якога да Курапатаў прыкладна 200 мэтраў, і бачу вялікі натоўп людзей. Міліцыянты сталі ланцугом і нікога не прапускаюць ва ўрочышча. Лідэры апазыцыі тут жа ладзяць імправізаваную прэсавую канфэрэнцыю.

Сярод натоўпу розных людзей я заўважыў пажылага спадара, які вылучаўся шляхетнасьцю сваёй мовы й паводзінаў. Ён спакойна тлумачыў людзям, у чым каштоўнасьць гэтага Курапацкага лесу, і чаму маладыя людзі сталі на абарону магілаў.

Я разгаварыўся з гэтым чалавекам, якога клічуць Анатоль Татарскі. Спадар Анатоль вольна гаварыў ня толькі па-беларуску й расейску, але й па-ўкраінску й польску. Ён паходзіць з галіцыйскай Украіны, з-пад Львова. Выхаванец варшаўскай школы езуітаў, пасьля салдат Украінскай Паўстанцкай Арміі. Браў удзел у баях з бальшавікамі, за што пасьля разгрому УПА на 8 гадоў трапіў у ГУЛАГ. Цяжка працаваў у лягерах і ўранавых капальнях Усходняга Сыбіру, там пахаваў шмат сваіх сяброў па зброі, сярод якіх былі й беларусы. Пасьля вызваленьня жыў у розных месцах СССР, бо ва Ўкраіне яго, «буржуазнага нацыяналіста» й «ворага народу», не хацелі прапісваць. Урэшце ажаніўся зь беларускай і прыехаў у Менск. Спадар Татарскі казаў мне, што беларусам трэба вяртаць сваю нацыянальную памяць і сьвядомасьць. А Курапаты, на ягоную думку, ёсьць адным з самых трагічных сымбаляў беларускай гісторыі. Цікава было назіраць, як гэты абсалютна не савецкі чалавек даводзіў выхаваным у савецкіх традыцыях людзям, чаму трэба шанаваць сваю гісторыю й продкаў.

Тыя спачатку глядзелі на яго як на іншаплянэтніка, маўляў, пра што гэта ён.

Пасьля я ня раз бачыў Анатоля Татарскага ў Курапатах, у валанцёрскім лягеры. Ён прыносіў хлопцам і дзяўчатам цёплыя рэчы й харчаваньне, падбадзёрваў іх словам. І заўсёды запрашаў усіх у госьці ў сваю невялікую кватэру ў Зялёным Лузе.

Ягор Маёрчык:

Аднойчы Курапаты наведаў галяндзкі студэнт Ёст Сьлім. Безь пяці хвілінаў выпускнік вышэйшай школы журналістыкі прыехаў рабіць творчую дыплёмную працу пра Беларусь. Кажа, што ведаў пра Курапаты выключна з мэдыяў. І вось цяпер ён рады, бо мае магчымасьць пабачыць усё на свае вочы.

З самага пачатку яго ўразілі крыжы, дзясяткі крыжоў, якія валанцёры ўкопвалі ўздоўж будучай Менскай кальцавой дарогі.

Наступным сюрпрызам была падрабязная мапа Курапатаў з пазначанымі на ёй пахаваньнямі. Ёст быў зьдзіўлены колькасьцю магілаў, шчыльнасьцю іхнага знаходжаньня. І яшчэ двума фактамі: нэкропаль фактычна разрэзаны дарогай, жылыя дамы мікрараёну Зялёны Луг збудаваныя вельмі блізка да магілаў. Пазьней у лягеры зьявіўся Мікола Крывальцевіч. На просьбу Ёста ён зрабіў гістарычную экскурсію па Курапатах І вось мы на самым версе нэкропалю. У некалькіх мэтрах ад крыжоў. Спадар Крывальцэвіч апісвае працу энкавэдыстаў: як ахвяраў прывозілі сюды, як ставілі іх на ўскрайку ямы, як расстрэльвалі, як закапвалі і як пасьля ўсяго гэтага забойцы йшлі на танцы ў суседнюю вёску. Эўрапеец ня верыць сваім вушам. Некалькі разоў перапытвае пра асобныя моманты: ці правільна ён зразумеў Напрыканцы Ёст просіць спадара Крывальцэвіча паказаць, як вонкава выглядае пахаваньне, каб сфатаграфаваць.

Гісторык ляканічна адказвае: «Вы стаіцё на ўскрайку пахаваньня». Галяндзец літаральна падскоквае і робіць крок убок. «А цяпер, — кажа Мікола Крывальцэвіч, — вы стаіцё на самой магіле». У спадзяваньні апынуцца на «чыстай» зямлі Ёст ліхаманкава робіць яшчэ адзін крок. Але чуе жорсткае: «Вы ўжо трапілі на тэрыторыю іншай магілы».

За дзьве гадзіны ў Курапатах Ёст Сьлім адшчоўкаў некалькі фотастужак, ягоны дыктафон не выключаўся. Сам ён увесь час вымаўляў адно толькі слова — «unbelievable!», што ў перакладзе з ангельскай значыць «неверагодна».

А

Абакунчык Галіна, карэспандэнт Радыё Свабода 439, 444

Абакунчык Яўген, намесьнік начальніка міліцыі Менскага раёну 112, 115

Абламейка Сяргей, карэспандэнт Радыё Свабода 98

Абрамава Вольга, дэпутатка палаты прадстаўнікоў 45, 50, 70

Агмень Арцём з Магілёва 5

Адамовіч Алесь, пісьменьнік 4, 418

Адольф, дзядзька Ірыны Важнік, рэпрэсаваны 354

Азараў Валер 117

Акаловіч Леанід, сьвятар 72, 73, 75, 89, 124, 126, 148, 161, 162, 164, 173, 184, 227, 240, 255, 379, 411

Алена, пэнсіянэрка 185

Алесь са Шклова 209, 210

Аляксандра, пэнсіянэрка 34

Аляксей, школьнік зь Зялёнага Лугу 317

Анатоль, будаўнік з Бабруйску 15, 16

Анджыеўская Аляксандра 5

Андронаў Уладзімер, тэлеапэратар 137

Андросік Ларыса, старшыня аб’яднаньня «Дыярыюш» 252

Андрыеўскі Аляксандар, хакеіст 286

Андрэй, будаўнік з Магілёва 195, 200

Апет Віталь з Крупак 5, 393

Аркадзь, пэнсіянэр 71

Арцём з Магілёва 209, 210

Арэшка Вацлаў, культуроляг 69, 252, 270, 283, 334, 335, 340

Астроўскі Алесь, прафэсар з Горадні 242, 268

Атрошчанкаў Аляксандар 5

Атрошчанкаў Цімох 5, 99, 203, 204, 215, 401, 424

Афнагель Яўген 5, 106, 131, 157, 178, 207, 208, 216, 218, 219, 229, 243

Ачапоўскі Лявон 222

Б

Багдановіч Максім, паэт 429

Байсюк Мікола, актывіст БНФ з Горадні 268

Бандалевіч Станіслаў, архітэктар 358

Бандарук Кастусь, карэспандэнт Радыё Свабода 145

Бандарчук Іван, рэпрэсаваны 188

Бандарэнка Зьміцер, палітык 111, 113—115, 123, 195—197

Бандэра Сьцяпан, будаўнічы начальнік 25

Баравік Кацярына 5

Баравы Міхаіл, міністар транспарту і камунікацыяў 50, 51, 64

Барадулін Рыгор, паэт 36

Баранаў Валянцін, актывіст БНФ 268

Баркун Павал, настаўнік гісторыі 330

Бароўская Тацяна, пэнсіянэрка 104, 105

Барысевіч Аляксандар, прадстаўнік «Магістральаўтадору» 28

Басава Стася 5, 281, 436

Басін Якаў, прэзыдэнт аб’яднаньня прагрэсіўнага юдаізму 334

Бачыхін Віктар, бард з-пад Смаленску 243

Беленькі Юрась, намесьнік старшыні КХП БНФ 21, 90

Белы Анатоль, старшыня клюбу «Спадчына» 344, 345

Берыя 101

Більдзюк Дзяніс 6, 198, 199, 202, 308, 317, 318, 323, 364, 370, 400, 410, 416, 424, 426, 427

Блізьнюк Алесь з Радашкавічаў 88

Бранштэйн Якаў, пісьменьнік, рэпрэсаваны 411

Брыль Янка, пісьменьнік 310

Будзько Андрэй 116, 178

Буйвал Валеры, прэсавы сакратар КХП БНФ 47, 89, 109, 114, 130, 136—138, 328, 388, 407

Бураўкін Генадзь, паэт 91

Бусло, начальнік Савецкага РАУС 363, 365

Бухарын 441

Быкаў Васіль, пісьменьнік 36, 64—68, 91, 102, 277, 278, 292, 311

Бягун Рацібор, жыхар Зялёнага Лугу 122, 429

Бяляеў Аляксандар, хакейны трэнэр 286

Бяляцкі Алесь, палітык 120

В

Важнік Ірына 353, 354

Вайтовіч Аляксандар, кіраўнік Нацыянальнага сходу 273

Валадзько Ўладзіслаў 131, 178

Валер, будаўнік з Магілёва 420