Неизвестно - Дубянецкі

– А ў вас якая найвялікшая мара ў жыцьці?

Нечакана для мяне на гэтае банальнае, але няпростае пытаньне прагучаў адказ паскуднейшы за тое надвор’е, што цяпер за маім акном.

– Вярнуцца зноў у Афганістан! – адрэзаў гэты яўна крэтын.

– А што вы там пакінулі? – лагічна паставіў сваё пытаньне тэлежурналіст. Крэтын нешта няўцямна прамямліў. Я з агідаю і абурэньнем выключыў гэты “міратворны” гарбачоўскі (!) рупар. Запякло ў грудзях і я пацягнуўся за нітрагліцэрынам. Цяпер, ведаю, доўга не супакоюся…

7 красавіка 1986 году. Зранку патэлефанаваў А. І. Бутэвіч. Папрасіў вельмі ветліва, калі маю час, завітаць да яго. Я з задавальненьнем даў згоду. Можа, ён пакуль і не прадчувае, што гэты візіт больш патрэбны мне, чым яму. Так званыя “справы” мне яму проста перадаць (дарэчы, мне іх ніхто не перадаваў). Але перш за ўсё трэба перадаць душу, дух выдавецкі, прышчапіць яму свае погляды на месца гэтай установы ў культурным жыцьці беларусаў, у літаратурным працэсе, свае “сакрэты” рэдактарскія. Не зашкодзіць адразу адкрыць яму і мае метады адносінаў да каманд і распараджэньняў “інстанцыяў” – што мусіў выконваць, а што на словах прымаць, у далейшым нават ствараць выгляд, што нешта робіцца, а на самай справе “зацягваць” выкананьне, каб ніколі і не былі выкананыя шкодныя для культуры “партыйна-савецкія” патрабаваньні”. А іх будзе ня так ужо і мала! Будуць каманды “Выдаць!”, Будуць і “Спыніць!” “И думать не моги!”

З такімі думкамі з такім настроем я пабег туды. Працавалі без пабочных перашкодаў (сакратарка сьпецыяльна была папярэджаная) да 19 гадзінаў вечару з адным толькі звычайнай даўжыні перапынкам на абед.

Мне цікава было ведаць яго адносіны да паўлаўскіх выпадаў супраць выдавецтва, да таго непрыхаванага хамства, што было прадэманстравана. Анатоль неяк сам выйшаў на гэта пытаньне, і, да маёй радасьці, асудзіў паводзіны свайго начальніка. Больш за тое, ён пасьпеў перадаць гэта іншым “уплывовым” асобам з ЦК КПБ – свайму непасрэднаму шэфу Сяргею Законьнікаву і намесьніцы Паўлава Ганьне лазоўскай.

Дзень гэты я лічу плённым. Анатоль вельмі тактоўна папрасіў мяне, каб я, “калі гэта магчыма”, падарыў яму і заўтрашні дзень. Я, натуральна, даў такую згоду…

8 красавіка 1986 году. Сёньня зноў цэлы раборчы дзень tet-a-tet правёў з Анатолем Іванавічам. Зноў круціліся вакол “забароненых”, значыць, антыпартыйных, антысавецкіх матэрыяў: магчымасьць выданьня Скарынаўскай “Бібліі” і астатняй яго спадчыны, а таксама “Мужыцкай праўды” Кастуся Каліноўскага, “Матчынага дару” Алеся Гаруна, зборніка твораў казіміра сваяка і іншага. Я даводзіў магчымасьць і неабходнасьць ажыцьцяўленьня гэтых выданьняў “любой цаною”. Сказаў, што я б выпусьціў усё гэта “легальна-нелегальна”. Убачыўшы яго зьдзіўленьне, я растлумачыў кожную частку-антыпод майго дуалістычнага тэрміну.

“Легальна” – уключыць у план, рыхтаваць праз адпаведныя рэдакцыі і службы, афіцыйна друкаваць, скажам, на Менскім паліграфкамбінаце.

“Нелегальна” – само ўключэньне ў планы шыфраваць. Напрыклад: “Выбраныя пераклады Ф. Скарыны”, “Публіцыстыка К. Каліноўскага”. Другое, тое, што зусім не прапусьціць цэнзура і цэка, не абвяшчаць загадзя ў сваіх прасьпектах (часам такое можа праскочыць), а пасьля адпаведнай падрыхтоўкі несьці непасрэдна ў друкарню. Тут будуць патрабаваць, па-першае, галоўлітаўскага дазволу, па-другое, скажуць, што “яна ў вас не плануецца, нам”, замест чаго выпускаць. Адказваем па парадку: 1) пішам на “рабочым” экземпляры, што згодна з правіламі Галоўліта СССР публікацыі такога парадку не “падвяргаюцца” папярэдняму цэнзарскаму кантролю”. Подпіс “вядучага” рэдактара і дырэктара выдавецтва – і wszystko w porzadku: 2) здымаем ці “пераносім” на наступны год любы “твор” любога Дайліды і “кампенсуем” такую “страту” вось гэтым, сапраўды патрэбным культуры нацыі.

Я сказаў яшчэ Бутэвічу, што ў такіх выпадках я меркаваў кожны раз абыхо­дзіцца бяз новых прадмоваў, каментарыяў і г. д., бо іх абавязкова трэба “літаваць”. А як трапяць яны туды, дык там абавязкова запатрабуюць усе матэрыялы. Вось тут і наступіць “Юр’еў дзень”, а то і “Варфаламееўская ноч”.

Не спадабалася мне сходу выказаная Бутэвічам асьцярожнасьць, якая ў сваю чаргу паказала яго палітычную афарбоўку.

Выслухаўшы ўсё вельмі ўважліва, ён, паміж іншага, сказаў, “паведаміў” мне што “Гаруна, напрыклад, Міхась Фёдаравіч, ні ў якім разе нельга выдаваць, бо Галоўліт яго імя выкрэсьлівае літаральна з усіх публікацыяў. Ды і ўсё-такі больш доказаў у нас, што ён ня наш”.

Вось гэтае “у нас” і “ня наш” мяне надта ж шакавала. Ды й і спасылка на Галоўліт: Я яму пра Фаму, а ён мне пра Ярому! Я вучу яго, як абысьці цэнзуру, а ён толькі ведае, што ёй мусова падпарадкоўвацца… Атрымалася, як у таго лектара, што расказваў некалі сялянам пра лакаматыў, а ў канцы сваёй гарачай прамовы пачуў пытаньне: “А куды ж, таварышак, лейцу прывязаць да гэтай машыны?”

Анатоль заўважыў мой раптоўны песімістычны настрой і папрасіў, каб я яму дазволіў ісьці з выдавецтва разам са мною. Гэта было ўжо васемнаццаць гадзінаў з хвілінамі.

9 красавіка 1986 году. “Вырашаю” праблему мэблі. Як і любая савецкая праблема, яна нялёгка паддаецца вырашэньню. У “Дамах мэблі” быццам бы яе поўна. Але ж тое, што купіў бы, на ім абавязкова будзе таблічка “Образец”, тое, што бясплатна ня возьмеш, упрыгожана шыльдай “Сегодня в продаже”. Ёсьць, праўда, пад такімі шыльдачкамі і добрыя рэчы, але ж не дакупішся – імпартныя. Дарэчы, іх ужо не бяруць нават багатыя саўбуры. Навучыліся, нарэшце, і ў СССР даволі прыстойна рабіць самі. І значна таньней гэта абыходзіцца. Але якраз на гэтых вырабах і красуюцца таблічкі са словам “Образец”. А калі гэты “Образец” стане таварам – невядома. І нельга запісаць у краме “свой попыт” – не запісваюць. “Прадаем па меры паступленьня, свабодна” – адказваюць. Уміляе гэтае слова: “свабодна”. Нехта тут жа даволі трапна адрэагаваў на яго: “Ага, добрае “свабодна”! Бегаеш кожны дзень па ўсім горадзе, паклаўшы язык на плячо”.

Яшчэ ёсьць і трэцяе непрыемнае слова-таблічка: “Прададзенае”.

Так прыкладна і ў камісійным магазіне мэблі. З той розьніцай, што замест слова “Образец”, тут іншае – “Не аформлена”.

10 красавіка 1986 году. Пахаваньне пісьменьніка Аляксея Кулакоўскага. Народу сабралася многа. Усё-такі вядомы быў – каму, як кіраўнік часопісу “Маладосьць”, каму, як аўтар зьняслаўленай саўкрытыкай праўдзівай аповесьці “дабрасельцы”, каму, як вытанчаны інтэлігент, якога вельмі абражалі бруд і неахайнасьць у чалавеку і вакол яго.

Я, каб не патрэба знайсьці Валодзю Някляева па шэляговіцка-паляшуцкай справе, усё-такі не пайшоў бы сюды – нябожчык вельмі далёкі быў ад мяне… Цяпер не шкадую, што зьявіўся тут – з-за антысавецкіх, як я некаму сказаў там, прамоваў, якія вымушаны былі слухаць Кузьмін і антановіч1. Антысавецкасьць іх – у іх праўдзе. Праўдзе, накіраванай супраць жорсткай цэнзуры і аглабельнай крытыкі, што ўсё жыцьцё ідуць поруч з савецкім пісьменьнікам. А гэтыя пакорліва зносяць іх, як і прыцярпеўся да гэтых бясконцых высьпяткаў раб Божы Аляксей. Пра крыўды, што чыніліся нябожчыку, гаварылі на грамадзянскай паніхідзе ледзь ня ўсе прамоўцы (іх было шэсьць). Асабліва выразна са спасылкаю на аповесьць “Дабрасельцы”, папракалі савецкім парадкі ў літаратуры народны пісьменьнік рэспублікі Іван шамякін, лаўрэаты Дзяржаўнай і Літаратурнай прэміяў Іван Чыгрынаў і алесь асіпенка. Апроч іх выступалі ад маладых літаратураў генрых Далідовіч, супрацоўніца музею Янкі Купалы – апошняга месца працы нябожчыка і дырэктар Салігорскай СШ (в. Кулакі, дзе нарадзіўся Аляксей Кулакоўскі, цяпер улілася ў горад Салігорск).