Неизвестно - Дубянецкі

Грэх – ля гора чужога сьмяяцца,

Грэх – ад поля, ад працы хавацца,

Грэх – птушыныя гнёзды бурыць.

Добрую Вася атрымаў навуку: ён сапраўды паважае людзей, а людзі любяць яго.

Цікава, а хто ў Васілёвых кнігах падстрахоўваў цэнзара ў ролі рэцэнзентаў? Вось яны: Фёдар Яфімаў і Мікола Маляўка.

Дарэчы, у гэтым самым стосіку і кніга Міколы Маляўкі, тая самая “Дар”, пра якую я ўжо пісаў, якую цэнзар АТ 05761 з дапамогай Дзяржкамвыду і аддзелу прапаганды Цэка пакалечыў. “Унтэрцэнзарам”, ці рэцэнзентам яе быў таксама Фёдар Яфімаў. Але, я добра памятаю, што ён блаславіў тое, што выкінула сапраўдная цэнзура.

Чаму ж гэта вялікая кніга Хведара Жычкі “Карэц калодзежнай вады. Вершы і паэмы.” (1983), фактычна выбранае з шасьці папярэдніх кніг, праскочыла без рэцэнзента. І Дзяльцова служба праспала гэты факт, бо мяне не расьпіналі за яго. Ну, што ж, Хведар сваёй вернай службаю заслужыў ужо такога даверу! А, можа, і цэнзара ў яго няма? Усе ж творы ўжо па некалькі разоў праходзілі цэнзуру! Не! Ня тут было… АТ 06619!

А во прыгожая кніга Алеся Звонака “Санеты”. Сімпатычны фармат, як для санетаў – 60х90 1/32. Цьвёрды пераплёт (№7). Шчыры мастак – В. С. Сідарава нават на кожнай старонцы абодвух форзацаў намалявала па віньетцы. Нешта барочна-стылізаванае надрукавана і на пераплётным бумвініле. Апрача віньетак, у кнізе зьмешчана адзінаццаць добра выкананых ілюстрацыяў. Я не люблю лік адзінацаць. Чаму ня дзесяць і не дванаццаць? А можа што-небудзь і з ілюстрацыяў зьняла цэнзура? Алеся Звонака яны яшчэ і дагэтуль баяцца.

Рэцэнзент Фёдар Яфімаў. Цэнзар АТ 04436.

12 жніўня 1985 году (працяг). Выданьні газеты “Голас радзімы”, што зьяўляецца, нікому не сакрэт, органам Камітэту дзяржбясьпекі, ад цэнзуры быццам бы вызваленыя. Перада мною тры такіх кніжачкі і ні на воднай з іх няма гэтага славутага “АТ…”:

“Вацлаў Мацкевіч. Смаўжы адкрываюць Амерыку. Фельетоны. Памфлеты. Менск 1976”.

“Ванкарэм Нікіфаровіч. Усяму сьвету – свой дар. Пераклады твораў беларускай савецкай літаратуры за мяжой. 1973”. У гэтым выданьні кідаецца ў вочы разьдзел “Ва ўмовах класавай барацьбы”. Мяне ня толькі шакіруе сам загаловак гэты, яго гучаньне, яго сэнс, але і наогул зьмест усяго разьдзелу. Тут замест таго, каб падзякаваць замежным прапагандыстам – перакладчыкам, укладальнікам, выдаўцам, вучоным і інш. – беларускай літаратуры, кадэбэ вуснамі аўтара і сваёй газеткі абвінавачваюць іх. Яны, быццам бы робяць гэта “вельмі тэндэнцыйна, несумленна, скажаючы сэнс і ідэйную накіраванасьць многіх выдатных твораў, даючы ім адвольнае тлумачэньне”.

Каб чытач паверыў, яму гэты тэзіс канкрэтызавалі наступным чынам: “Так складаліся і некаторыя анталогіі (Лондан, Брусель), у якіх зробленая спроба пазнаёміць чытачоў з творамі беларускай літаратуры”. Усыпалі тут італьянскаму філолагу Дж. Месіні за яго манаграфію “Беларуская літаратура” (1952г.), нейкай Ш.Шмітц “за рэцэнзію на аповесьць “Сотнікаў” у газеце “Вельт дэс бухес”, выдаўцам, якія выпусьцілі гэты твор пад “не пазбаўленай тэндэнцыйнасьці” назваю “Пят­ля”.

Аднак няправільна будзе думаць, што такія выданьні сапраўды вызваленыя ад цэнзуры. Яны вельмі пільна і ўважліва чытаюцца, пераправяраюцца, “аргументуюцца” “кампетэнтнымі” асобамі. Вось толькі таўро цэнзара ня ставіцца – саромеюцца замежжа.

Наогул выраз “вызвалены ад цэнзуры” – зусім ня правільны. Ва ўмовах партыйнай дыктатуры ўсё падлягае кантролю. Тыя віды літаратуры, якія “вызвалены” ад “папярэдняга кантролю”, абавязкова пройдуць “наступны кантроль”(па-руску: “последующий контроль”, а той, галоўны – “предварительный контроль”). Пасьля гэтага апошняга нярэдка выданьні экстрэнна зьбіраюцца з кніжных базаў, магазінаў, кіёскаў і… зьнішчаюцца альбо вяртаюцца ў друкарні і там па магчымасьці выпраўляюцца.

“АТ” – не ўсесаюзнае, а толькі “Менскае” цэнзарскае таўро. Кожнае рэгіянальнае падразьдзяленьне Галоўліта мае свае літары. Сярод кніг, што цяпер перада мною, бачу шмат гэтых рэгіёнаў. Кіеў – “БФ”, Днепрапятроўск – “БТ”.

15 жніўня 1985 году. Я ўжо другі дзень на працы. Праглядаю пошту. Анатоль Кузьмічоў просіць заключыць з ім дагавор на выданьне ў 1987 годзе яго рамана “Янот” (33 арк.) – пра антыфашысцкую барацьбу ў Венгрыі і вызваленьне яе Чырвонай Арміяй у 1945 годзе, а таксама выплаціць яму 25% ганарару як аванс.

Аўтар паведамляе, што “кніга атрымала станоўчую рэцэнзію”. У ёй “у адпаведнасьці з рэкамендацыямі КДБ пры СМ БССР аўтарам зроблена неабходная праўка тэксту”.

Цяпер, паведамляе А. Кузьмічоў, рукапіс знаходзіцца на сьпецрэцэнзаваньні.

Я ў сваёй рэзалюцыі зьвярнуўся да сьпецыялістаў выдавецтва з просьбаю вырашыць пытаньне станоўча.

17 жніўня 1985 году. У чацьвер, пазаўчора, Леанід Левановіч зьвярнуў маю увагу на артыкул Анатоля Крываносава “Деловой” или “Нравственный”? Размышления писателя о герое “производственной” прозы”, надрукаваны ў апошняй “Литературной газете” – за 14 жніўня. Сёньня я пацікавіўся рэкамендаваным мне артыкулам. Нармальныя “размышления”. Часам “нестандартныя”, часам нават “вострыя”.

А вось за гэтую думку, выказаную аўтарам з такой усесаюзнай трыбуны, шчырае дзякуй яму:

“А кто из нас не наслышался по редакциям журналов и издательств звучащего безапеляционным приговором для серьезной рукописи словечка “остро”? Существует уже выработанный издательской практикой самый страшный бич не только “производственной” прозы, но и всей нашей литературы, – некий порог дозволенности, смысл которого сводится к формуле “пройдет – не пройдет”, в действительности же ставшей очень удобной формой перестраховки – явления многоликого. Бывает, что и маститого писателя оно заставляет почувствовать холодок гражданской робости.

Один довольно известный писатель оптимистически признавался: вот еще одну-две книги напишу – завоюю признание, тогда уж возьмусь за свою главную книгу. “Признание” он действительно завоевал, но на чем? На точно выверенной на “проходимость” полуправде, а “главной” книги так и не написал…” (падкрэсьлена мною. – М. Д).

Думка ня новая. Яе ўзрост – узрост савецкага рэжыму. І ні таму, хто яе выказаў, ні таму, хто “прапусьціў” нічога амаль не пагражае. Адэпты і цэрберы рэжыму яе могуць нават уключаць у свае даклады, каб пагуляць крыху ў лібералізм. Але пагроза ўзьнікне перад тым, хто перастане весьці хаўрус з “паўпраўдаю”, а пачне пісаць і “прабіваць” у друк на самой справе нешта праўдзівае. Найстрашнейшы вораг рэжыму – праўда. Таму і праўдапісцы не ў пашане ў рэжыму.

Стварылася такая сітуацыя, што найвялікшай грамадзянскай мужнасьцю пісьменьніка цяпер было б спыніць зусім пастаўку ў друк паўпраўды. Менавіта спыніць пастаўляць, а не спыніць пісаць. Пісьменьнік, пакуль ён жывы, пісаць не перастане.