Мікалай Улашчык - Віцкаўшчына. Рэвалюцыя ў мяне

Тым часам і ў нас на дварэ зьявіўся польскі жаўнер, які залямантаваў па- польску, каб хутчэй запрагалі каня. Па жаўнеру было відаць, што ён трапіў на віцкаўскі фэст не без карысьці для сябе: вочы былі вясёлыя, ногі хадзілі не зусім удала. У нас трымаліся палітычна: каня? Зараз! Але ці ня хоча наш ваяка крыху выпіць? Гарэлка ўсё роўна, як падпанскі сьпірытус.

Наш ваяка выпіць хацеў, але ня крыху, а добра. Калі яму пачалі наліваць добрую чарку, то ён адхіліў і загадаў частаваць сябе са шклянкі. Для такога пана, ведама, было не шкада і шклянкі.

Калі дзьве шклянкі загінулі, то ўсім стала відавочна, што гэтага даволі: паляк лёг на сталах спаць, паклаўшы каля сябе карабін. У гэты час пад’ехалі фурманкі, сабраныя для работы, на адну з якіх быў паложаны дашчэнту п’яны жаўнер.

Ад нас фурманкі не пашло, але фэст раскідаўся. Устрывожаныя, разыходзіліся дадому.

Так пачалося ў Віцкаўшчыне ліпеньскае адступленьне польскай арміі.

VIII-г

Пачалася трывожная пара, якая цягнулася праз увесь 1920 г. Але трывога адно, а работа другое. Назаўтра раніцаю, як і заўсёды, паехалі ў поле. Паўлік пачаў баранаваць поле, я паехаў абганяць бульбу пад Дубовіна. Дзень быў прыгожы, ясны. Сонца паднялося і раса высыхала. Быў мірны дзень, як учора на Яна, як пазаўчора, як іншыя папярэднія дні.

Абганяючы, я глянуў на сьцежку і зацікавіўся: там бегла Ніна. Па Ніне было відаць, што трывога. Трывога гэта датычылася і да мяне. Я спыніўся. Ніна дабегшы перадала мне, каб я кідаў работу і хаваўся ў лес. Палякі адступаюць, ідуць бальшавікі. Палякі зараз шукаюць коней і забіраюць усіх, каго ўбачаць. Адзін жаўнер прыходзіў забраць коні ў Паўліка, але Паўлік уцёк пад абстрэлам паляка. Мне трэба хавацца ў вомшар і чакаць загаду.

Я кідаю плуг у полі, саджуся коньна і лагчынаю еду ў лес. Лес - вомшар, але ў ім ёсьць асобныя густыя купкі бярэзьніку, зараз зялёнага, кучаравага. Тут наша ягаднае месца. Як памятаю сябе, мы заўсюды хадзілі ў вомшар па ягады. Зараз тут трэба хавацца ад вайны. Што творыцца дома - невядома, але трывога скрозь. У вомшары я не адзін. Праехаўшы крыху ў лес, бачу пару коней, прывязаных да хвойкі, а побач сядзіць гаспадар. За кустамі яшчэ коні, далей коні дзядзькі. Дома з хутароў пазіраюць на дарогу і ў поле - ці няма нечаканых гасьцей. На выпадак трывогі будуць уцякаць адсюль у далейшыя большыя лясы.

Сядзець у лесе аднаму з канём нудна. Увесь час сядзіш напружаны. Трывожна. Нуда проста заядае. Там у полі на сонцы, дзе відаць што-небудзь - лепш. Тут бачыш вакол сябе бярозкі, хвойкі. Крычыць варона. Можа вось зараз падыдзе паляк, дасьць прыкладам і забярэ каня.

Як цяжко жыць на сьвеце: вайна і вайна. Калі-то пачалася яна, як быў яшчэ зусім дзіця і з таго часу як памятаю ўсё ваююць і ваююць, і няведамо, калі яна скончыцца. А мы павінны працаваць - араць поле, жаць, малаціць, архаваць, а калі зерне пападае ў сьвіран ці яшчэ ляжыць у тарпах, яго трэба здаць.

Мы гадуем коней, даглядаем за жарабём з дня нараджэньня - кормім, чысьцім, любуемся, а як вырастае конь, прыходзіць чалавек з вінтоўкаю, якога мы ніколі ня бачылі і якога пэўно ня ўбачым, забірае каня, а пры гэтым яшчэ сьмяецца ці грозіць.

Мы робім упарта, цэлаю сям’ёю цэлымі днямі, мало адчуваючы сьвята, сеем і жнём ізноў жыта, гадуем новых жарабят, але прыходзяць новыя людзі з вінтоўкамі, гранатамі і забіраюць ізноў. Вайна!

Вайна, калі яна пачыналася, здавалася нечым далёкім, прыгожым і геройскім. Міліёны маладых, вясёлых, прыгожых салдат ішлі на захад, а зараз вайна вось тут, у нас дома. Нічога ў вайне прыгожага няма. Ёсьць грабежніцтва, страх, бізуны. Людзі ходзяць баючыся, аглядаючыся, чакаючы толькі бяды. Я ўзьненавідзеў вайну і ніколі не было такое вострае нянавісьці да яе, як улетку 1920 г.

У лесе я праседзеў нядоўга. Нехта з старэйшых забраў у мяне каня, я пайшоў дадому. Палякі насіліся, як ашалелыя. З Марыполя праз Віцкаўшчыну гналі панскае быдла. За быдлам паціху ехала брычка, у якой на фэст прывозілі з Менску архіерэя. Паны адусюль перад войскам уцякалі ў Польшчу. Вось чаму так танна прадавалася панская зямля ды і з жытам.

Па гасьцінцы яшчэ мала руху. Наш гасьцінец ідзе з Менску на Негарэлае, Стоўбцы і па ім заўсюды ішлі асноўныя сілы арміі, але зараз яшчэ відаць яны не дакаціліся.

Навучаныя ўсімі мінулымі адступленьнямі, у нас хаваюць усё: хаты, кладовыя ачышчаюцца. Хаваюць адзеньне, грошы, сала, масла, еўжышчы хаваюць, не чакаючы паведамленьня, што палякі рабуюць. Цяпер і без паведамленьня ведама, што будуць рабаваць без усякае літасьці. Але як жа схаваеш усё ў гаспадарцы? У гумне, на палатках, у хлявах схоў ненадзейны. Захаваўшы раз, ідуць перахоўваць у больш надзейныя месцы. Мама, узяўшы які-небудзь гарнітур, ходзіць з ім з гумна ў манеж, адтуль у сад, усё тоячыся, гледзячы, каб не наляцеў паляк, ламаючы голаў, дзе б было схаваць так, каб не знайшлі, але калі падумаць, то скрозь можна знайці.

Клумкі цягнуць у равок на лужку, у жыта. Жыта, высокае, каласістае, жыта стаіць навокал. У ім знайсьці цяжка, але і класьці небясьпечна. Цэлы дзень, цэлую ноч затым цягаюць, хаваючы ўсё і, ведама, не схаваюць усяго. Тое ж робіцца скрозь.

Ідзе армія, армія, азьвярэўшая ад няўдач. Пакідаючы край, яна хоча, каб у ім не засталося ані нічога на пажыву ворагу. Каб не заставіць нічога ворагу, трэба зьнішчыць усё, што ёсьць на зямлі. Край мусіць стаць пустыняю.

Колькі раз ужо на нашай зямлі было гэта. Хто тут ні хадзіў, хто ні плюндраваў, дзівячыся, што край бедны і не дагадваючыся, што багатым ён ніколі ня будзе, калі час ад часу зьнішчаць усё. Не хадзілі толькі па краю свае абаронцы. Не было толькі людзей, якія б прагналі ўсіх грабежнікаў.

Весьнікі ў нас рыпяць і рыпяць. Маладыя сабакі Абрэк і Кайзер бесьперапыньна брэшуць. Скрозь на Віцкаўшчыне чуваць сабачы брэх. Гэта бегаюць легіянеры, шукаюць коней. Ходзяць па аднаму, кучаю, ходзяць з старастаю Віктарам Шпакоўскім. Адыходзіць, дакладней уцякае, ад бальшавікоў цэлая армія, і ўсім трэба коней. Трэба везьці зброю, адзеньне, жаўнераў. Трэба везьці нарабаванае дабро, бо польская армія адыходзячы рабуе ўсё, што трапіць пад руку. Ды палякі гэта не народ - паны. Пэўно, ня толькі ў нас думалі, гавораць толькі далікатныя людзі - паны. Такога ж погляду пэўно прытрымліваліся большасьць самых палякаў. Пану, ведамо, хадзіць пехатою не выпадае. Пану трэба фурманка, тым больш, што іці як-небудзь не выпадае. Трэба іці скора, амаль бегчы, бо бальшавікі напіраюць з усіх сіл.

“Коней, коней!”, - крычаць ашалелыя жаўнеры.

“Няма коней. Усіх забралі ў абоз”, - адказвае вёска.

“Коней!”, - крычыць паляк, лаючыся і па-польску і па-руску.

“Няма, пане, коней, усе ў абозе”.

Так ад рана і да вечара. Час ад часу тэма мяняецца: у хату ўвальваецца куча легіянераў, у іх такі выгляд, нібы ўвесь сьвет ім падпарадкуецца. Не здымаючы шапак, не вітаючыся з гаспадаром, яны праходзяць у хату, займаюць лепшыя месцы і камандуюць: масла, яек, сыру, слоніны. Бульба, хлеб, крупнік - усё тое, што ядуць у нас сяляне, адкідаецца як нягоднае. Паляк ёсьць пан. Пан бульбы ня есьць. Пан есьць толькі масла і яйкі. Калі гэтага няма, то хоць сам зьнясі яйца, з сябе набі масла, аде дай. Дай, бо паляк, раззлаваўшыся, пачне крышыць усё ў хаце. Ён пасячэ сякераю камору, хоць гаспадыня, ледзьве ня млеючы ад ад жалю, стаіць побач з ключамі і можа адамкнуць. У яе ўсё багацце ўсяго жыцьця ў камодзе. Тут пасаг яе і пасаг, што зьбірае дочкам. Паляк не зьвяртае ўвагі на сьлёзы - ён чалавек высокага палёту і зважаць на сьлёзы лічыць непатрэбным. Ператрасае ў камодзе ці куфры ўсё, адбірае, што падабаецца, на разьвітаньне ж выцягне гаспадыню ці гаспадара бізуном ці грукне прыкладам. Гэта не ад злосьці, а так сабе: поўзаюць нейкія стварэньні, стукну, хай памятаюць польскага ваяку.