Рухия Ахунҗанова - Шәһре Биләрдә кунакта / Гости Биляра (на татарском языке)

– Бик яхшы, Әрдуан!

Иптәшләренә уенның барышын аңлатып бетергәч, башларга боерык бирер алдыннан, Албарс:

– Тыңлагыз! – диде.

Малайлар берьюлы тынып калдылар. Уен такмаклар әйтүдән башланды.

– Ак тирәк! – диде Алпак.

– Күк тирәк! – дип каршы төште Әрдуан.

– Күктә, күктә ниләр бар? – дип сорадылар «Ак тирәк» төркеменекеләр

– Җофар [5] Җофар – хуш исле су җәнлеге. белән шикәр бар, – дип җавап бирде Әрдуан ягы.

– Көкләш, җофарыңны бир миңа! – дип таләп итте берсе.

– Аван, ник бирәем мин сиңа? – дип, икенчесе ризасызлыктан иренен бүлтәйтте.

– Шикәреңне бир миңа! – диде Алпак.

– Ник бирәем мин сиңа? – дип каты торды Әрдуан.

Борынгы болгар сугышчысы.

Олег Гасыймов рәсеме

Без энем белән каршы якларның сорау-җавап тәртибенә корылган уеннарын шулай күзәтеп торабыз.

– Кая миңа хан юлы? – дип сорады, җитди кыяфәт чыгарып, өченчесе.

– Байдык, менә сиңа хан юлы, – диделәр «Күк тирәк» некеләр, җитәкләшкән кулларына ишарәләп.

– Сыртлан, хан юлында елан бар, – диделәр «Ак тирәк» төркемендәгеләр.

– Кылычың булса, кый [6] Кыю – өстен кисү монда: «һәлак итү» мәгънәсендә да чык! – дип боерды Сыртлан.

«Дошман чылбыры» н өзәргә Алпакның үзен сайладылар. Ул, бөтен көченә йөгереп барып, Көкләш белән Сыртланны ике якка аерып чыгып китте һәм: «Без – шундый!» – дип мактанып, каршы төркемдәге «сугышчы» ны үзләренә китереп кушты.

Мин исә Алпакка карап сокландым. Янымда басып торган энемнең колагына: «Һөҗүмдә хәйлә дә, көч тә кирәк», – дип пышылдадым.

Малайлар уеннарын дәвам иттеләр. Энем дә катнашып уйнарга теләде. Ләкин мин:

– Болай булгач, Җамигъ мәчетенә бүген барып җитә алмыйбыз икән, – дигәч, үзенең уеннан кире кайтты, карышмады.

Һәм без шәһәргә таба китеп бардык.

Ниһаять, Биләрнең [7] Биләр – X–XIII гасырларда Идел буе Болгар дәүләтендәге шәһәр тышкы шәһәр ныгытмалары күренде. Каршыбызда калкып чыккан зу-ур шәһәрне күреп аһ иттек.

Энем:

– Әллә-лә! – дип тел шартлатты. – Апа, апа! Кара әле, күрәсеңме? – дип, җиңемнән тартты.

Мин:

– Ә син әнә теге манарадагы сакчыларны күрәсеңме?! Кулларына нинди озын сөңге тотканнар, – дип, шәһәр диварларына төртеп күрсәттем.

Өч кат дивар белән әйләндереп алынган тышкы шәһәргә узу өчен, асылмалы күпер янына килеп бастык. Безнең бәхеткә, олаучылар [8] Олаучы – олау (җигелгән ат) йөртүче. да бар иде. Арба түрендә дилбегә тотып утырган түгәрәк сакаллы бер абзый үзе башлап безгә сүз катты:

– Апалы-энеле бу мосафирлар [9] Мосафир – юлчы. ханбалыкка [10] Ханбалык – башкала. баралармы- ни?

– Әйе, эчке шәһәргә Җамигъ мәчетен күрергә барабыз, абзый.

– Ә-ә-ә, шулаймыни?! Юлдашлар икәнбез, алайса. Без дә шуның янындагы йортка барабыз ич. Утырыгыз, әйдә, утырыгыз!

Олаудагы ике бала янына без дә менеп утырдык. Безнең җайлап урнашуыбызга ышангач, ул сүзен дәвам итте:

– Юлчының юлда булуы хәерле. Шулай бит, углым Белемчәк?! Синеңчә ничек, кызым Айсылу? Кояш баеганчы, асылма күперне күтәреп, капкага бик элеп куелганчы әйләнеп кайтасы да бар… Әйдә, Ак кашка, кузгалыйк!

Өстенә яшькелт казаки [11] Казаки – җиңле һәм кечерәк кенә утыртма якалы өс киеме. , башына җәйге киез бүрек кигән бу мөлаем абзый Теләй исемле икән. Үзе белән таныштыргач, ул безнең исемнәребезне, ни өчен юлга өлкәннәрдән башка чыгуыбызны сорады.

Мин:

– Без – Кушнарат авылыннан, Туктаман белән Албикә балалары. Исемем – Сөембикә. Бу – энем Айтимер. Әти-әниебез шәһәр күреп кайтырга үзләре рөхсәт бирделәр. Энемне миңа ышанып тапшырдылар, – дидем.

– Елга буенда яшисез икән. Су коенып үсәсез инде, алайса. Ә минем балалар, Белемчәк белән Айсылуны әйтүем, Салкын Чишмә дигән авылның шифалы суын эчеп үсәләр…

Арба тәгәрмәче келтер-келтер тәгәри. Без тирә-якны күзәтәбез. Монда йортларның барысы да агачтан салынган. Нигезе – юан имән бүрәнәдән, диварын нараттан күтәргәннәр. Түбәләре такта белән ябылган. Йорт аралары кысан түгел.

– Эчке шәһәрдә яшәүчеләрнең җәйге йортлары да биредә урнашкан, – диде Теләй абзый, озакка сузылган тынлыкны бүлеп. – Күрегезче, алар янындагы яшелчә һәм җиләк-җимеш бакчалары искитмәле!

Чыннан да, йортлар янында алмагач, чия һәм шомырт агачлары, кура җиләге куаклары үсеп утыра. Әнә еракта аерым-аерым йөргән ат, сыер көтүләре күренә. Бодай, борай [12] Борай – бодайның бер төре. , борчак, ясмык, тары, арпа басулары җәйрәп ята.

Айсылу ат дугасына беркетелгән кечкенә җиз кыңгырауга төртеп күрсәтте:

– Шөлдер [13] Шөлдер – кечкенәкыңгырау. чең-чең, чең-чең итә. Ишетәсеңме?

– Ишетәм, Айсылу, җиз кыңгырау «җырлый»!

Без, арбадагылар, бер көйгә хозурланып барабыз. Юл читендәге зифа каеннар, биек усаклар безне озатып калалар.

– Әй-йе-е, – дип сузды Теләй абзый, – безнең гүзәл табигатькә күренекле сәяхәтче, ислам дине белгече әл-Гарнати [14] Әл-Гарнати – 1080–1169 елларда яшәгән гарәп сәяхәтчесе, дин белгече. да сокланган, диләр. Бездәге сахралар тагын кайда бар?!

– Биләргә килгәнмени ул?!

– Әйе, Биләргә әл-Гарнати килгән.

– Әллә-лә! – диде Айтимер.

– Әйе, гарәп сәяхәтчесе безнең илгә ике мәртәбә килгән икән. Беренче килүендә Ягъкуб бине Ногман [15] Ягъкуб бине Ногман – XI гасырныңикенче яртысы – XII гасырныңберенче яртысында яшәгән болгар тарихчысы, казый. исемле казыйдан [16] Казый – хөкем итүче, судья. болгарларның тарихын, риваятьләрен язып алган. «Илегез мин ишеткәннән бик күпкә шәп», – дип мактаган. Җиләк-җимешләрнең төрлелегенә, күплегенә сокланган. «Мондый байлык башка бер җирдә дә юк», – дип әйткән.

Бакыр эретү миче.

Юрий Семыкин реконструкциясе

Җимешле бакчалар артта калып, юлыбызда төрле-төрле һөнәрханәләр [17] Һөнәрханә – мастерской. очрый башлады. Баш киеменә охшап торганына ымлап, Теләй абзый:

– Менә монысы – бакыр эретү миче, – диде. – Монда бакыр һәм аккургаш эретмәсе белән эш итәләр. Осталар, таштан ясалган махсус калыпка [18] Калып – форма. кайнар эремә агызып, йозак һәм көзгеләр ясыйлар.

Энем Айтимер бакырчы учакларына бик кызыксынып карап барды. Әткәйнең безгә тимерче һөнәре турында сөйләгәне бар иде, бәлки, энем шуны исенә төшергәндер. Һөнәрчеләр арасында иң дәрәҗәлеләре тимерчеләр икән. Ни өчен дигәндә, алар кирәк-яраклар, эш һәм сугыш кораллары ясыйлар, шуңа күрә иң кирәкле кешеләр булып саналалар икән.