Неизвестен Автор - Лiтаратурныя творы з казачнымi матывамi (на белорусском языке)

- Усюды i ўва ўсiм трэба мець розум i ведаць меру.

Якуб Колас

СТАКАЗА

Калi абмiнуць мала патрэбныя або зусiм непатрэбныя словы (а iх, нажаль, вельмi многа), дык можна проста сказаць: такое прыгожае возера, з такiмi прывабнымi берагамi - то высокiмi, то адхоннымi з купчастымi дубамi i соснамi на краёх возера - рэдка сустрэнеш.

Надзвычай ясная, спакойная ранiца выдалася ў гэты дзень. Возера лагодна пакалыхвала свае хвалi, i каб пачуць iх шум, трэба было дужа ўважлiва прыслухоўвацца да гамонкi дробных хваляў, што, як срэбра, пералiвалiся на сонцы. I толькi палоска танюсенькай белай пены, нiбы карункi на падоле маладзiцы, пакiдала возера ўздоўж свайго берагу. Тым, хто сядзеў у гэты час над возерам i любаваўся жывым срэбрам яго дробненькiх скалак-хваляў i ўслухоўваўся ў iх музыку, давялося пабачыць надзвычай цiкавы малюнак: зь пясчанага i няглыбокага дна возера выпаўзалi на бераг дзiўныя зеленаватага колеру нейкiя iстоты, падобныя да вадзяных жукоў. Выпаўзшы з возера, жукi некаторы час нярухома сядзелi на цёплым пясочку... I тут, на вачах, зь iмi адбывалася дзiўная зьмена: шкарлупiна раськiдалася, спаўзала, i з жука выклёўвалася маладзенькая, далiкатная страказа з празрыстымi, бы сьлюда, крыльцамi.

Момант пасядзеўшы, яна разгортвала крыльцы i жвава падымалася ў паветра. Так нараджалася новае стварэньне. Праз пару хвiлiн цэлы рой розных рухавых стракозак закружыўся над возерам i яго берагамi i далёка над полем. Як радасна i весела пачыналася маладое жыцьцё! Здавалася, канца ня будзе яго радасьцi. Стракозкi мiтусiлiся ў паветры, ганялiся адна за другою, лавiлi камарыкаў, сутыкалiся ў паветры. Навет не заўважылi, як сонца пачало сьхiляцца на захад i ўсё нiжэй, нiжэй спускацца над зямлёю, а потым i зусiм схавалася за лесам. У паветры значна пахаладзела, пацягнула вiльгацьцю. Кропелькi яе сталi выступаць на празрыстых крыльцах стракозак, ад чаго i лятаць iм стала значна цяжэй. Страх агарнуў маладых стракозак, бо яны ня ведалi жыцьця - гэта быў першы дзень яго, першы дзень iх веку. Адна стракозка, абцяжараная кропелькамi расы, ледзь-ледзь даляцела да альховага кусьцiка, што стаяў над возерам, i прысела на яго лiсьцiк у самым зацiшным месцы. Яна вельмi перапалохалася i думала, што жыцьцё яе ўжо скончылася. А ноч была сьвежая, халодная. "Канец!" - думала стракозка. Але назаўтра мрок разьвеяўся, пасьвятлела, i нарэшце ўзыйшло сонейка. Яно абсушыла завiльгатнелыя крыльцы стракозкi, што прытулiлася на альховым кусьцiку над возерам. Яна акрыяла. Да яе вярнулася жыцьцёвая сiла. Мала паслухмянымi лапкамi яна пасьцiрала рэшткi расы на крыльцах. Вядома, ёй дужа памагло сонца. Стракозка зусiм ачуняла. Яна пачула сiлу, i ёй захацелася пагуляць, пакружыцца ў паветры, дзе ўжо мiтусiўся цэлы рой стракозак.

Наступны вечар, мрок, вiльгаць i прахалода ўжо не палохалi яе, бо яна ведала, што надыйдзе новы дзень. I была ўпэўнена, што так будзе i далей i назаўсёды.

Але яна моцна памылiлася, бо таго дасьветчаньня, што прынесьлi ёй два-тры днi добрага надвор'я, было вельмi мала, каб цьвяроза i разумна глядзець на жыцьцё i надалей.

На сьвеце вечнага няма нiчога. Жыцьцё мяняецца. Адна яго форма зьмяняе другую, i так бесьперастанку - такi ўжо закон жыцьця. I гэтак здарылася i тут. Надвор'е зьмянiлася. На неба наплылi хмары i ахiнулi яго. Падзьмуў халодны вецер, некалькi дзён падрад лiлi дажджы. Бедная стракозка, празь меру даверыўшыся альховаму кусту, што стаяў над возерам i на якiм правяла яна некалькi начэй, зусiм акалела ад холаду. Узыйшоўшае праз колькi дзён гарачае сонца ўжо не магло ажывiць зусiм акалелую стракозку. I не давялося ёй ужо весялiцца ў празрыстым паветры. Вестка аб тым, што стракозка загiнула, абляцела бераг шматвяковага возера. Магутны дуб, што стаяў над возерам, сумотна зашумеў сваiм шатрыстым верхам i сказаў:

- Беднае ты стварэньне, стракозка! Чаму ты загiнула бяз часу? А таму, што адным альховым кустом ня можна замыкаць i абмяжоўваць свайго жыцьця. На сьвеце ёсьць шмат прытульных куточкаў i сховiшчаў, дзе можна перачакаць i схавацца ад розных нягодаў.

Якуб Колас

ЖЫЎ-БЫЎ ВОЖЫК

Пачынаецца казачка так:

Жыў-быў вожык у лесе, а потым узяў ды памёр... Ды ня той, пра якога хачу расказаць, а другi, зусiм iншы - вялiкi, стары. А нашага Тупчыка тата злавiў у лесе i прынёс у кiшэнi дахаты. I гэта ня казка, а праўда.

Я быў тады яшчэ такi малы, што навет не хадзiў у школу.

Тупчык быў таксама малы, круглы, як шэры клубок, i калючы.

Тата вярнуўся зь лесу i сказаў:

- Ну, Лёнiк, я прынёс табе яблык.

Ад радасьцi я забыўся, што яшчэ вясна, што яблыкаў яшчэ няма, i ўсадзiў руку ў татаву кiшэню.

- Ай! - ускрыкнуў я, укалоўшы аб нешта пальцы. I хацеў ужо навет плакаць, але тата мой засьмяяўся.

- Дзiвак-чалавек, укалоў ды злуецца! - сказаў ён. - Ды гэта-ж лепей за яблык, ты паглядзi!

I ён выняў зь кiшэнi маленькi калючы клубочак.

Спачатку вожык наш нiяк не называўся. Ён навет разгортвацца не хацеў: як палажылi яго ў куточку, пад маiм ложкам, так i ляжаў. Не на голай падлозе, а на моху. Тата сьцягнуў граблямi iз страхi старога хлява тры купiны моху, паслаў у кутку, i вышла пасьцель.

Мох зялёны, пушысты i цёплы. А шэры клубочак ляжыць на iм i нiяк ня хоча разгортвацца. Я налiў яму ў сподачак малака i паставiў ля самага моху. А вожыку хоць-бы што.

Тады я лёг побач зь iм на падлозе i хацеў ляжаць, пакуль ён не разгорнецца.

На дварэ зьмяркалася i пад ложкам рабiлася цёмна,

- Дурненькi ты, - сказала мама. - Ты яго толькi не чапай, ён i сам малако тваё знойдзе.

I праўда, толькi я лег у ложак, i ў хаце зрабiлася цiха, як у куточку пад ложкам нешта цiхенька заварушылася i пачало вось гэтак чмыхаць:

- Ту-ту-ту-пых! Ту-ту-ту-пых!

А потым па дошках падлогi затупацелi маленькiя мяккiя ножкi.

- А што, не гаварыла я, - сказала мама. - Не палохайце яго, дык ён i малако пачне хлябтаць.

I праўда, мы памаўчалi, i неўзабаве пачулася, што нехта маленькi хлёбча. Ня так, як кот, а так, як парасяты, - плямкае.

- Ой, тата, я пагляджу.

Тата даў мне запалкi. Я цiхенька зьлез на падлогу, укленчыў, нагнуўся пад ложак i выняў з карабка запалку. Але як толькi запалка чыркнула i засьвяцiла, каля сподка я ўбачыў той самы калючы клубочак. Ды ён ужо ляжаў не на моху, а на голай падлозе, i малака ў сподачку было менш, як раней...

Клубок тупацеў усю ноч, i за гэта мы пачалi называць яго Тупчыкам. А за тое, што ён хутка перастаў баяцца i ня згортваўся больш, калi я пазiраў на яго, я нiколi не забываўся даваць яму есьцi.

Спачатку даваў толькi малако, а потым аднойчы разьбiў яму на сподачак яйко. Тупчык лiшне не казырыўся, - панюхаў трошкi i пачаў хлябтаць.

З нашым цюцiкам Мурзай ён не хацеў сябраваць. Як толькi ўбачыць яго - у клубочак, i ўсё. Шчанюк спачатку хацеў панюхаць вожыка: дакрануўся носам да шэрых iголак, заматаў галавой i фыркнуў - не спадабалася. Тады ён прысеў, абняў клубочак лапамi i паспрабаваў яго ўкусiць. Але зноў укалоўся, ды гэтак балюча, што зазлаваў i пачаў уядацца, брахаць. Скакаў, скакаў вакол клубка, а потым яшчэ раз асьмелiўся дакрануцца. Ударыў клубочак лапай, як кот па мячыку, заскуголiў, адбегся i лёг.