Василий Хомченко - Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)

Я тых фiлёраў падмануў. Пераадзеўшыся ў цывiльнае, пайшоў смела, незалежна, як бы не звяртаючы ўвагi на асабiстаў. Адзiн фiлёр мяне западозрыў. "Куды iдзеш?" - спытаў ён. Перамешваючы польскiя, беларускiя i проста на хаду прыдуманыя словы, я сказаў яму, што я не радзецкi, а словак з Брацiславы. "Пан ведае Брацiславу?" - спытаў я ў яго. Фiлёр паверыў, адступiўся ад мяне.

На канцэрт усё ж сабралася народу поўна. Сярод гледачоў я пазнаў многа знаёмых, у тым лiку i двух афiцэраў з ваеннага трыбунала, канечне, пераадзетых.

Канцэрт мне вельмi спадабаўся, усхваляваў, уразiў. Спявак, што называецца, спяваў не толькi голасам, але i сэрцам, душой. У кожнай песнi крычала туга па Радзiме, маладосцi, жыла мара зноў апынуцца там. А калi спяваў "Жураўлi" з яе радкамi: "Там улыбки друзей, там меня понимают, там Россия моя, там родимый мой край", - то гэта быў не спеў, а плач, якi разрываў сэрца.

Многiя песнi былi вядомыя - "Не уходи", "Ох эти черные глаза", "У самовара я и моя Маша" i iншыя. I, канечне ж, яго знакамiты "Чубчик".

Чубчик, чубчик, кучерявый чубчик,

Развевайся, чубчик, на ветру.

Раньше, чубчик, я тебя любила,

И теперь забыть я не могу.

У зале мiжволi многiя, i я ў тым лiку, падхапiлi гэтую песню. Калi ж Лешчанка дайшоў да слоў: "Но я Сибири, Сибири не боюся, Сибирь ведь тоже русская земля", я, успомнiўшы свае сiбiрскiя чатыры гады лагерных пакут, сумна падумаў: "Эх, дарагi Пётр Лешчанка, ты проста не ведаеш, якая цяпер тая сiбiрская зямля - яна ўся калючым дротам аплецена".

На тым жа канцэрце разам з Лешчанкам выступала i цудоўная спявачка Ала Баянава, тады нам зусiм не вядомая. Цяпер жа яна пачала прыязджаць да нас, яе паказваюць па тэлебачаннi. На сваiх канцэртах Баянава заўсёды расказвае пра Лешчанку, успамiнае, як ён шмат зрабiў у эмiграцыi для аб'яднання расейскiх спевакоў, музыкантаў, балерын, акцёраў i многiх з iх проста выцягнуў з жабрацкага стану. Пасля вайны, як сведчыць Ала Баянава, Лешчанка працягнуў руку Радзiме, але ў адказ яна яму сваю не падала. Больш таго, нашы "органы" расправiлiся з iм. Яны, праўда, не самi яго загубiлi, зрабiлi гэта рукамi румынскiх улад. У турме Лешчанка i памёр.

Вось так тады Радзiма, якой уладарыў тыран Сталiн i яго апрычнiкi, адносiлася да сваiх суайчыннiкаў.

Прашу чытача прабачыць за гэта адступленне.

Дык вось, я ўручыў абвiнаваўчае заключэнне Рускаму-Кавалеўскаму, пагаварыў з iм, i можна было iсцi, але хацелася яшчэ паслухаць яго, а яму не хацелася вяртацца ў сваю камеру, i ён рад быў суразмоўцу. Таму мы працягвалi сядзець i размаўляць.

Я яму сказаў тады, што не трапiў бы ён у палон да Калчака, а застаўся б служыць у Чырвонай Армii, то мог бы даслужыцца да маршала. Генерал пакруцiў галавой i сказаў з едкай iронiяй:

- Можа, i стаў бы маршалам, але ў трыццаць сёмым годзе мяне б не было. Падзялiў бы лёс тых сарака тысяч расстраляных ваеннаслужачых. - Ён развёў рукамi i ўскрыкнуў: - Скажыце, як гэта вы маглi дапусцiць, што перад самай вайной загубiлi столькi сваiх военачальнiкаў?

Ён спытаў у мяне так рашуча, нiбы я i быў тым, хто даў загад знiшчыць увесь цвет нашай армii.

Перад iм я, канечне, выглядаў даволi наiўным чалавекам, якi i долi праўды пра рэвалюцыю, грамадзянскую вайну не ведае. Ды i адкуль можна было тады ведаць тую праўду?

Пры развiтаннi ён раптам спытаў у мяне:

- Скажыце, мяне расстраляюць?

- Што вы! - шчыра вырвалася ў мяне. Я нiяк не мог уявiць, што яго, такога старога, слабага чалавека могуць расстраляць.

- Сыноў шкада, унукаў, - уздыхнуў ён.

Вяртаўся я ў трыбунал з цяжарам на душы: а што калi i сапраўды яго расстраляюць? Бесчалавечна помсцiць праз столькi гадоў за грамадзянскую вайну, тым больш што чалавек ужо iншы, вiну скупiў сваiмi сынамi. Я паверыў яму, што калi-небудзь усё ж новымi вачамi паглядзяць на ўрокi мiжусобiцы расейскай, вайны, на самазнiшчэнне нацыi, на яе высокую цану. Дзесяткi мiльёнаў чалавечых жыццяў, самых працаздольных, неабходных грамадству, забрала рэвалюцыя i грамадзянская вайна. Цi адпавядала цана, якую заплацiў народ, заваёвам рэвалюцыi i таму, што мы маем цяпер?

Днi праз чатыры пасля маёй гаворкi з генералам яго судзiлi. Суд быў кароткi, без сведак, без удзелу пракурора i адваката. Старшынстваваў палкоўнiк юстыцыi Дорман, ацяжэлы, з хваравiтым азызлым тварам немалады ўжо чалавек. Быў ён у судзе строгi i катэгарычны, дабiваўся ў падсуднага адказаў на свае пытаннi толькi кароткiх - "так" цi "не", без нейкiх там апраўдальных тлумачэнняў, якiя генерал стараўся даць. Дорман адчуваў сябе на судзе, я б сказаў, узвышана-ганарова: як жа, судзiць ажно калчакоўскага генерала, i яму, Дорману, выпаў ганаровы абавязак паставiць адну з апошнiх кропак у грамадзянскай вайне. Якi павiнен быць прыгавор, ён ужо даўно ведае, можа, ужо i напiсаў - прыгаворы часта i зараней пiшуцца, каб потым доўга не сядзець у дарадчым пакоi. Няма сумнення, што Дорману i падказалi, якое трэба прыняць рашэнне, падказалi тыя, хто стварыў гэту справу.

У нейкай меры Дормана можна i апраўдаць. У сталiнскi час суддзi пры вырашэннi так званых палiтычных спраў былi самi бяспраўныя. Аўтаматы той сiстэмы i ўлады, i якая тады магла быць незалежнасць суддзяў? Не было нiводнага выпадку, каб нейкi трыбунал некага апраўдаў па палiтычнай справе (без цяжкiх вынiкаў для сябе) або вызначыў меру пакарання па самай нiжэйшай санкцыi. Такога суддзю або выгналi б са службы, або самога пасадзiлi. Таму i старалiся, як правiла, вызначаць меру пакарання большую. Iснавала сярод суддзяў прымаўка: больш дасi падсуднаму, менш табе самому дастанецца.

Вось i палкоўнiк Дорман быў гэткiм паслухмяным выканаўцам, верным служкам дыктатарскай сiстэмы. Правёўшы судовае следства не для таго, каб выяснiць iсцiну, а каб паўтарыць тое, што ставiлася падсуднаму ў вiну, Дорман заключыў:

- I так, вы здраднiк рэвалюцыi, Радзiмы, у эмiграцыi праводзiлi антысавецкую дзейнасць.

- Радзiме я нiколi не здраджваў, я заставаўся ёй верным i застаюся да канца жыцця.

У апошнiм слове Рускi-Кавалеўскi папрасiў улiчыць, што ў час гэтай вайны ён памагаў партызанам, яго два сыны ваявалi супраць фашызму.

Генерал спадзяваўся, канечне, што жыццё яму захаваюць. Але прыгавор быў катэгарычна суровы: расстрэл.

Я прысутнiчаў пры апавяшчэннi прыгавору i назiраў за рэакцыяй генерала. Ён збялеў, усе мышцы на твары сцялiся. Нават не зварухнулiся, калi Дорман спытаў у яго, цi зразумелы яму прыгавор.

Суд выйшаў з адчуваннем добра выкананага абавязку, а генерал сеў i заплакаў.

Ах, як ён плакаў, горка i цiха, i плакаў не ад таго, што шкадаваў жыццё сваё i баяўся смерцi, а ад крыўды. Ён, стары расейскi воiн, прастрэлены i пасечаны асколкамi за Русь i за расейцаў, павiнен быць забiты расейцамi ж.

- Дзецi мае, унукi мае! - часам вырывалася ў яго.

Як ён плакаў!

СЯБРОЎСКАЯ РАЗМОВА НА ЛЁТНЫМ ПОЛI

Iх было чатыры салдаты з аэрадромнай абслугi. Палёты ў той дзень па нейкай прычыне не пачыналiся, але i не адмянялiся зусiм, таму салдаты i сядзелi на ўскраi лётнага поля i трапалi языкамi. Нейкай пэўнай тэмы спачатку не было, гаварылi абы пра што. З усiх тых чатырох салдат я запомнiў прозвiшчы толькi двух - Тарабана i Ахметшына. Ахметшын i расказваў, што ў дзяцiнстве ён марыў стаць лётчыкам, а цяпер, пабачыўшы, што такое авiяцыя, нiколi б iм не стаў.