Коллектив авторов - Мейрхан Абдильдин: Өнегелі өмір. Вып. 22

Бірақ, жиналыстан кейінгі жағдайда мен біраз опық жедім. Бірінші – маған: «Жолдас Абдильдиннен 5-курста оқыған кезінде ұлтшылдық байқалды. Бұл жағдай 5-курстың комсомол жиналысында қаралды» деп мінездеме берілді. Екінші – қызыл дипломнан айырылдым. Жоғарыда айттым ғой дипломдық жұмысты беске қорғап, алда физикадан мемлекеттік емтихан ғана қалған деп. Дәл осы екі арада әлгі ұлтшыл деген пәле басталды, қайта-қайта қауіпсіздік комитетіне шақырады, «байтал түгіл бас қайғы» – дегендей, емтиханға дайындалуға мүмкіншілік болмады. Басқа топпен тапсырайын деп рұқсат сұрап көріп едім, ешкім тыңдамады, не керек, дайындалмай физикадан болатын мемлекеттік емтиханға баруға тура келді. Емтихан билеттерінде үш сұрақ бар: біреуі – теориялық физикадан, екіншісі – атомдық физикадан, ал үшіншісі – ядролық физикадан. Жауап бердім. Теориялық физикадан (кафедра меңгерушісі доцент Н.М. Петрова) – бес, атомдық физикадан (кафедра меңгерушісі, доцент П.П. Полатбеков) – бес, ал ядролық физикадан (кафедра меңгеруші профессор Чердынцев В.В.) – үш. Бұл профессор мен жауап берген кезде: «Саған орыстар не істеді» – деп, маған тап берді. Ақыры не керек жалпы баға төрт болып, менің бес жылғы оқуым далаға кетті де, мен қызыл дипломсыз қалдым. Үшінші – жоғарыда айтқандай мені аспирантураға қалдырған, енді осының бәрін жойып, мен Краснояр өлкесіне үш жылға бір мектепке мұғалім болып баратын болдым. Көнбеуге шама жоқ, бұның бәрінің осылай тыныш біткеніне шүкіршілік қылып жүрмін.

Бір күні, ҚазКСР ҒА академигі, біздің ҚазМУ-дың ректоры Т.Д. Дарқанбаевқа кірдім. Керемет жақсы адам екен: «Айналайын, бұл саяси нәрседен арылып шықпасаң, ертең алдыңнан шығады да тұрады» – деп, маған қалалық партия комитетіне, тіпті болмаса облыстық партия комитетіне бар деп, өзі сол жақтарға телефон соға бастады. Әйтеуір не керек, біраз уақыттан кейін, Т.Д. Дарқанбаевтың арқасында ҚазКСР ҒА ядролық институтына кіші ғылыми қызметкер болып баратын болдым. Бұл жерде, тағы да бір қол ұшын берген адам бар – ол ядролық институт директорының орынбасары, кейін ҚазКСР ҒА корреспондент-мүшесі болған, тамаша ғалым, жақсы адам Д.К. Каипов. Осы ағай радиоактивтік сәуле шығару лабораториясының меңгерушісі еді. Лабораторияға ең алғаш жұмысқа келдім. Бір-екі айдан кейін мені Д.К. Каипов Ленинградтағы КСРО ҒА А.Ф. Иоффе атындағы физика-техника институтына ұзақ командировкаға жіберді. Бұл институт Кеңес Одағыың ҒА ең бір таңдаулы институты еді. Мұнда заманында В.А. Фок, Л.Д. Ландау, П.Л. Капица, Н.Н. Семенов т.б. данышпан ғалымдар жұмыс істеген. Менің келген бөлімім – ядро теориясы бөлімі болатын, оның бастығы профессор Л.А. Слив еді. Ол өзі бір жуас, адамға жаны ашитын тәуір адам. Келе сала физиктерге тән «Ландау минимумы» дегенді тапсыра бастады. Бірте-бірте Ландаудың барлық томдарын тапсырып, 1961 жылдың 1 қыркүйегінен аспирантураға түстім де, ғылыми жетекшім профессор Л.А. Слив болып тағайындалды. Менің диссертациялық жұмысымның тақырыбы «Ядродағы нуклондардың арасыдағы қалдық күштердің маңызын зерттеу» болып бекітілді. Бұл кезде 23 жастамын. Құрдастарым әлі институт бітіріп жатқан, мен болсам Ленинградта, атақты физтехте екі жыл жұмыс жасап үлгердім. Жағдайым сондай жақсы сияқты еді. Аяқ астынан тағы бір пәлеге ұшырадым. Істің мәні былай. Мен айттым ғой: Ленинградта екі жыл жұмыс істеп үлгердім деп. Осы кезде, бос уақыт көп болған соң, мен өзімнің дипломдық жұмысымды ары қарай жалғастырайын. Осы жалғастыру кезінде менің басыма екі идея келсін. Бұл екі идея менің бүкіл ғылыми өмірімнің арқауы болды. Бірінші идея – Эйнштейннің жалпы салыстырмалы теориясын (ЖСТ) Күн системасынаның космогониясына қолдану. Менің ойымша, Күн системасындағы Кеплердің үш заңы Ньютонның гравитациялық теориясымен түсіндіріледі, ал Күн системасындағы күрделі заңдылықтарды Эйнштейннің гравитациялық теориясымен, басқа сөзбен айтқанда ЖСТ-мен түсіндіру керек деген идея. Екінші идея – бұл гравимагнетизм. Белгілі ғалымдар Блэкет пен Вильсонның аспан денелерінің магнетизмі туралы айтқан гипотезаларын қарастыра отырып және осы мәселе туралы айтқан Эйнштейннің кейбір пікірлерін еске түсіре отырып маған мынандай ой келді. Эйнштейннің ЖСТ бойынша: егер гравитациялық өріс уақыт бойынша өзгеретін болса, онда құйынды гравитациялық өріс пайда болады. Менің ойымша бұл олай емес. Егер гравитациялық өріс уақыт бойынша өзгеретін болса, онда магниттік өріс пайда болу керек. Расында, біз электродинамикадан көреміз: электр өрісі уақыт бойынша өзгерсе, онда құйынды магниттік өріс пайда болады. Кванттық механикада да осындай болу керек. Меніңше, магниттік өріс ерекше қасиеті бар өріс. Электр өрісінің, ядролық өрістің, гравитациялық өрістің өзінше жекеленген зарядтары бар, ал магнит өрісінің жекешеленген магнит өрісі жоқ. Магнит өрісі басқа өрістердің уақыт бойынша өзгергенінде туатын ерекше қосымша өріс. Осы идеяға сүйене отырып, мен айдың магнит өрісі болу керек және оның шамасын 10-5 эрстед болады деген болжау айтқанмын. Менің «К единой теории магнитного поля вращающихся тел» деген мақалама академик В.Г. Феснков жолдама беріп, «Доклады АН СССР» деген журналға жіберілді. Мақала журналдың редакциясына 13.10.1962 жылы келіп түсті. Біраздан кейін космостық ракета айда магнит өрісі жоқ деген хабар әкелді де, менің мақаламды кері қайтарды. Арада бірнеше жылдар өткен соң американдық ракеталардың магнит өрісін өлшегіштері айда магнит өрісі барлығын дәлелдеді және ол біз болжағандай 10-5 эрстед екен. Сөйтсе, Кеңес Одағының 2-ші ракетасындағы магнит өрісін өлшегіштер тым дөрекі екен де, 10-5 эрстед магнит өрісін анықтай алмайды екен. Өкініші сол, менің мақалам далада қалды.

Менің осылайша ЖСТ мәселелерімен қызыға-қызыға шұғылданып жүргенімде, аспирантураның бірінші курсының қалай өтіп кеткенін де байқамай қалыппын.

Жылдың аяғында институтта аспиранттарды аттестациялау комиссясының жұмысы басталды. Комиссияның бастығы УССР ҒА академигі А.П. Комар деген шал мынадай екі шешім қабылдау керек деді. Бірінші – Абдильдинді физтехтың аспирантурасынан шығару керек. Себебі, бұл аспирант бір жыл бойы ғылыми жетекшісінің берген тақырыбымен шұғылданбай, басқа, ЖСТ мәселелерімен шұғылданған. Екінші – Абдильдиннің болашақта өзіне ұнайтын ЖСТ мәселелерімен шұғылданғаны дұрыс болар.

Менің алдыма қиын Гамлет сұрағы пайда болды: бүк не шік?

Осы қиын кезде менің ғылыми жетекшім профессор Л.А.Слив үлкен адамгершілік жасады: «Сенің ЖСТ-дағы жасаған жұмыстарыңды, ойларыңды университеттегі академик Фокқа көрсетейік, айтайық» – дегені. Сөйтсе профессор Л.А.Слив кезінде кандидаттық диссертацияны осы Фоктан қорғаған екен. Ал, Фокпен дұрыстап танысайық. Атақты Капица Сталинге жазған хатында: «Фок және Ландау Кеңес Одағының ең ірі физиктері» – дейді. Кезінде Геттингенде – математиканың Меккесінде – Фокты «Орыстың математикалық зеңбірегі» – деген. Мәскеудің мемлекеттік университеттерінің студенттеріне арналған «Квантовая механика» деген оқулығына УССР ҒА-ның академигі А.С. Давыдов былай дейді: «Атомдық және ядролық құбылыстарды түсіндіретін ғылымды кванттық механика дейді. Осы ғылымның негізін салғандар: Бор, Шредингер, Гейзенберг, Дирак, Фок және Паули» – делінген. 1937 жылы 18 ақпанда Ленинградта талантты жас ғалым Фок тұтқынға алынады. Келесі күні Капица Сталинге мынадай хат жазады: «Фокты осылай қорлау біздің елдің және шет елдердің ғалымдарының арасында үлкен наразылық тудырады. Осы жағдайды Эйнштейнді Германиядан қуумен ғана салыстыруға болады». Осындай хаттан кейін, бір ғажабы, Сталин Фокты қолма-қол босаттырып жібереді.