Валерий Казаков - «Чорны кот»

- Браніслаў Іванавіч, мяне вельмі цікавяць не так сівыя стагоддзі нашай зямлі, - здалёк пачаў Скарга, - колькі падзеі апошняй вайны і, галоўнае, праўда пра іх. Бо ў гэтых месцах з фашыстамі, пазней і з Саветамі ваявалі байцы Арміі Краёвай?

- Ваявалі, многія з іх яшчэ і сёння, глыбокімі старымі і бабулямі, адседзеўшы ў сталінскіх лагерах, дажываюць свае дні па вакольных вёсках. Многія даследчыкі сыходзяцца ў меркаванні, што да трыццаці адсоткаў партызан АК былі этнічнымі беларусамі. Навакольныя землі ўваходзілі ў Наваградскую акругу, у канцы вайны ёй камандаваў падпалкоўнік Адам

Шыдлоўскі, скінуты ў 1944 на парашуце. Мясцовым атрадам камандаваў паручнік Антоній Буржынскі, але пасля вайны вывеў рэшткі свайго атрада ў Польшчу, а адтуль далей на Захад...

- Прабачце, як, як яго звалі? - схамянуўся Вячаслаў.

- Антоній...

- Не, якая ў гэтага паручніка была мянушка?

- Псеўданім ці падпольнае імя, па-польску падземнае, у пана Антонія было «Вільк», «Воўк» па-нашаму. Мянушкі, малады чалавек, бываюць толькі ў жывёл і зэкаў.

- Скарга, а ў цябе добрая памяць, - паўшэптам здзівілася Стэфанія,

- відаць, менавіта гэтаму камандзіру і пісалі свае данясення ўсе тыя «Светлячкі» і «Вароны».

- Ціха ты! - цыкнуў на яе хлопец, - прабачце за бестактоўнасць, вядома ж, пазыўныя ды імёны прыкрыцця, - сказаў ён. - А вы, выпадкова, не ведаеце, ці застаўся хто жывым з атрада пана Буржынскага ў нашых краях? Тэма ёсць адна цікавая, хацелася б пагаварыць.

- Так, наўскідку, і не памятаю, - прыкідваючы нешта ў галаве, адказаў прафесар, - трэба падумаць, можа, дома зазірнуць у свае запісы. А што за тэма, калі не сакрэт?

- Ды які там сакрэт. Тут, пад Нясвіжам, знаёмыя хлопцы на акаўскія паперы натыкнуліся ў адным склепе. Цікава было б пагаварыць з відавочцам, хто каму і пра што пісаў. А там жа суцэльныя псеўданімы, умоўныя абазначэнні, словам, сам чорт нагу зломіць.

- Так, цікава. Давайце дамовімся: я са свайго боку перагледжу свае кандуіты ў пошуках сведак, а вы, калі будзе не ў ляноту, захопіце ў наступны раз тыя дакументы на хутар. Пад’еду, разам паспрабуем разабрацца. - Браніслаў Іванавіч нечакана цяжка ўздыхнуў, памаўчаў і дадаў: - Сёння, на жаль, самая складаная і запушчаная тэма, што ў нас, што за мяжой, - гэта тэма вайны. Увесь свет, хоць і без асаблівай ахвоты, але ўжо рассакрэціў большасць сваіх ваенных архіваў, а мы ўслед за Расіяй усё на месцы топчамся. Дрэнна гэта. Час сыходзіць, старыя, якія бачылі ўсе гэтыя страхі, паміраюць. Праўда знікае, а галоўнае - пройдзе яшчэ гадоў сорак, і праўда гэтая нікому, акрамя навукоўцаў-дзівакоў накшталт мяне, не будзе патрэбна. Праўда аб простых, непрыкметных людзях вайны. Будуць пісаць пра крывавых маршалаў, геніяльных правадыраў і дыктатараў, пра палітыкаў і аферыстаў, якія нажылі мільярды на смерці і слёзах немаўлятаў, але нікому не прыйдзе ў галаву напісаць аб простым чалавеку, які трапіў у пекла вайны. Як ён бачыў гэтую вайну, за што ваяваў і чаму гатовы быў ісці на смерць, на подзвіг, а часам і на ганьбу? Такая праўда патрэбна сёння, пакуль яшчэ жывыя блізкія, сыны, унукі і праўнукі тых салдат і не салдат. Пакуль новая, яшчэ больш страшная вайна не засланіла ад нас тыя цяжкія і складаныя гады.

- Божа, што вы такое, Браніслаў Іванавіч, кажаце! - пляснула рукамі дзяўчына, - якая вайна? Свет ніколі на новую бойню не пойдзе. Нам вунь з Вячаславам дзяцей раджаць і гадаваць трэба!

- Усё, усё! Здаюся! Прабачце маё глупства! Правільна, паненка, трэба думаць пра жыццё, дыхаць жыццём і як мага радзей зваць у свой дом вайну і бяду. Прабачце старому дурню!

- У Сарбоне на дурняў не вучаць, - вырашыў палагодзіць абстаноўку Скарга, тузануўшы непрыкметна Стэфанію за рукаў, - я цалкам з вамі згодны і абяцаю ў бліжэйшы час што-небудзь з гэтага архіва да вас прывезці.

- Вось за гэта дзякуй. А Сарбона - гэтая старая гісторыя, ды і там таксама, як і ў іншых падобных установах, розныя людзі вучацца, нямала там і дурняў.

Колы ў металічных абручах загрукаталі па асфальце. Праехаўшы чарговую вёсачку, ля апошняй хаты яны павярнулі налева і па касагорыне падняліся да лесу.

- Вунь, бачыце, там, здалёк справа, бачная алея старых італьянскіх таполяў, яны амаль усе ўжо выгаралі ад маланак. Гэта дарога ў Тугановічы, маёнтак Верашчакаў, дзе жыла ў юнацтве Марыля са сваёй маці і братам Міхаілам, да іх з Вільні і прывёз Тамаш Зан пагасціць свайго сябра, яшчэ мала каму вядомага паэта Адама Міцкевіча. Прывёз да пакутлівай і вечнай любові. Васямнаццацігадовая дзяўчына ўжо была засватаная за суседа графа Пудкамера, чыёй жонкай пасля і стала. Па легендзе, у Марылі і Адама нарадзілася дачка Эльвіра, якую было прынята лічыць пляменніцай Зана, выхоўвалася ў сям’і Верашчакаў. Дзяўчынка, праўда, памерла яшчэ дзіцем. Вось такая невясёлая гісторыя.

Ад некалі шматлюднага і патрыярхальнага маёнтка засталіся толькі выгарэлыя дрэвы ды рэдкія камяні з разбітых падмуркаў. Асноўнай славутасцю парэшткаў парка была група старых дубоў, якія фактычна растуць з аднаго кораня. Можа, яны адны і памятаюць усю праўду аб тым рамантычным каханні?

Тугановічы, з новымі страхотнымі пабудовамі кароўніка ды скрыўленай вадакачкай, зніклі за імі. Вазок услед за лясной дарогай нырнуў у густую зеляніну яра. Конь ступаў уважліва, насцярожана раздзімаючы ноздры і гучна фыркаючы.

- Напэўна, нейкі звер прабег нядаўна, а можа, дзе побач і залёг, - не паварочваючыся, растлумачыў вучоны. - Ну-у, родны, ужо амаль даехалі, -і ён прыспешыў ляйчынай марудлівага каня.

24

Алена доўга сустракалася з Ягорам употай не толькі ад бацькоў, але і ад сябровак, ды і сустрэчы гэтыя былі нячастымі. Хлопец, які скраў яе сэрца, кідаў усё і ледзь не сярод ночы ад’язджаў у камандзіроўкі. Але тыдзень за тыднем, месяц за месяцам непрыкметна ператварыліся ў год, а потым і яшчэ ў адзін. Тайнае жыццё яе сям’і паціху сышло на нішто. Патрэба ў кур’ерскіх паездках адпала, дадому да іх перасталі заяўляцца начамі незнаёмыя людзі, бацька ўсе свае сілы аддаваў працы, яна яму падабалася і давала канкрэтныя бачныя вынікі. Рэспубліка выбіралася з руін, асабліва гэта было заўважна ў сталіцы.

Алена, як тысячы пераросткаў, адкінутых вайной на чатыры гады назад, вучылася ва ўніверсітэце на беларускай філалогіі. Вучоба яе захапіла цалкам, дзяўчына з галавой акунулася ў народны фальклор, з задавальненнем ездзіла ў этнаграфічныя экспедыцыі, з любоўю займалася старадаўнімі песнямі і рэканструкцыяй нацыянальных святочных строяў.

З гэтага мірнага дня, напоўненага шумам універсітэцкіх аўдыторый, жарам юнацкіх спрэчак, а галоўнае - марамі аб будучым мірным і спакойным жыцці, з гэтага сённяшняга дня ўжо зусім па-іншаму бачылася недалёкае мінулае. Былыя героі і паплечнікі ўсё часцей ператвараліся ў плоскія шэрыя цені з размытымі плямамі твараў. Дзяўчыне часам здавалася: вось каб сустрэлася яна з кімсьці з былых лесавікоў або падпольшчыкаў - ці пазнаюць яны адзін аднаго? А калі даведаюцца, якой будзе іх рэакцыя на сустрэчу?