Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

Учапiўшыся за ляжэйку, ён прабег i схапiўся за аглабню ля падпiнка. Лейцы вышмыкнулiся з рук, i цяпер, трымаючыся за падпiнак, ён хацеў злавiць каня за аброць.

Калi зноў пачалi трашчаць уперадзе стрэлы, глуха, што ў бочку, Боганчык быў ужо з калясьмi на полi ў жыце. Нагнуўшыся ўперад i ўзлёгшы на аглабню, ён схапiў каня за аброць i пацягнуў што меў сiлы ўбок, каб звярнуць з дарогi. Жарабок спатыкнуўся, i Боганчык пачуў, як падкасiлiся ногi - па iх, мусiць, дало аглабнёй - i ён паляцеў галавой у зямлю, у жыта. Убачыў, ужо лежачы, што лучыў на крушню камення. Падцялежыўшыся, нахiнулiся да крушнi i калёсы, i ссунулiся на ляжэйку верхнiя мяхi. Жарабок як абвалiўся, падкорчыўшы пярэднiя ногi, так i ляжаў. Хроп, б'ючы галавой аб каменне: адграбаў ад сябе заднiмi нагамi зямлю i стагнаў: не давалi ўстаць падцялежаныя калёсы з мяхамi.

З-пад сябе Боганчык угледзеў, што на поле выехаў Махорка - самога Махоркi не было вiдаць, матаў галавой толькi гняды Сiбiрак, за Сiбiраком мiгнулася сiвая Панкова галава...

Тады Боганчык страпянуўся, падгробшы пад сябе локцямi каменне, устаў з крушнi i закрычаў, махаючы ў лес рукамi:

- Назад!.. Назад!..

Але конi iшлi на поле, i за iмi кiвалiся людзi...

Ён схапiў жарабка за аброць - жарабок, апёршыся галавой яму на рукi, напяўся i ўстаў з зямлi - i павёў яго, аб'язджаючы крушню, наўскасяк цераз жыта да дарогi заварочваўся. Не згледзеў, калi паспелi акруцiцца Махорка з Панком - яны пагналi коней назад у расцяроб, i ён, Боганчык, астаўся цяпер ззаду за ўсiмi.

У расцяробе ля самага поля дарогу Панку загарадзiла Таня - ехала як усё роўна iм напярэймы, лежачы на возе; за ёй паганяў кабылу Янук Тваюмаць. Расцяроб ля самага поля быў вузкi - не размiнуцца; аб'ехаць адзiн аднаго спопаразку нiхто не змог, i яны сталi.

- Назад!.. Назад!.. - крычаў Боганчык цяпер ужо цераз усiх Танi i Януку. - Немцы ў Людвiнове... - Пасля сцiх i пабег наперад, да Панковых калёс, дзе сыходзiлiся мужчыны. Янук толькi тупаў босымi нагамi ля сваiх калёс, баючыся адысцiся, i паднялася на мяхах Таня - хацела злезцi далоў.

Пастаўшы ля Панковых калёс, мужчыны маўчалi, гледзячы ўперад на поле. Тады Боганчык падумаў, што iх з Людвiнова не вiдаць - яны схавалiся за лазой - i стралялi не ў iх. На полi ля дарогi, што iшла загуменнем ля самага Людвiнова, расла лаза - кустамi. Праз лазу з расцяробу не было вiдаць i Людвiнова.

Калi ён угледзеў агонь, яму здалося, што гарыць недзе зусiм блiзка: жыта на полi. Полымя ўскочыла адразу, як з зямлi, пад той канец Людвiнова, дзе была студня - адна на ўсю вёску - i куды яны хацелi ехаць; лiзнула лазу i палезла ўгару, рассыпаючы iскры.

Глянуўшы верх лазы, ён убачыў дым, чорны, густы, не праткнуў бы, здаецца, i пугаўём.

Боганчык быў страпянуўся i несамахоць прыцiснуўся да калёс, стаўшы побач з Настай. Пачуў, можа, што не ляскалi калёсы i маўчалi людзi, як гудзе ў вёсцы агонь, бытта дзе блiзка гарэлi бочкi з жывiцай... Аднекуль даляцеў цiхi звон на многа галасоў, што ўсё роўна пелi дзе далёка на полi ў жыце бабы... Песня была на адным тоне, лезла ў вушы як з-пад зямлi, i трэба было натапырыцца, каб яе пачуць.

Пасля Боганчыку здалося, што ные зямля: у яго пад нагамi, пад нагамi ў жарабка i ў людзей, i ля самай крушнi камення, дзе ён быў упаў i счасаў локцi...

- Назад! Галовы!.. - намогся крыкнуць ён зноў, ажно пачуў, што шэпча, не можа гаварыць, што яго не чуюць i ён нiчога не чуе; толькi ные за лазой, дзе пажар, зямля... Ад таго, мусiць, i звiнiць увушшу...

Угары над Людвiновам расплылося белае воблака, што ад ветру, i ападала на лес. За лазой бушаваў агонь i мiтусiўся ў вачах палосамi: знiзу ўверх.

На поле папоўз дым, засцiлаючы дарогу ля загумення. Не было ветру, i дым, спёрты, клаўся на зямлю, не хочучы iсцi ў неба.

У Боганчыка звiнела, не ацiхала, у вушах, i ён падумаў, што возьме абвалiцца, не ўстоiць на нагах...

- Наза-а-ад!.. Назад! На Завiшына... За раку. Не стойце!.. - закрычаў ён зноў.

Затрашчаў за лазой у Людвiнове, недзе ў самым канцы ля студнi, кулямёт. Пок-пок... - чуваць былi пасля рэдкiя стрэлы, усё роўна як лопалiся сухiя порхаўкi пад нагамi на дарозе. Высока над галовамi, над лесам засвiсталi кулi. Стралялi ў гэты бок - у расцяроб.

Ля калёс усе маўчалi; глядзелi, утаропiўшыся, на агонь, нiбыта яго, Боганчыка, не чулi. Замычаў толькi ля калёс Янук, паказваючы рукамi ў кут, на поле, i сцiх.

Тады Боганчык пачуў, як на дарозе, што iшла з шашы ў Людвiнова i якой яны ля могiлак яшчэ ля Сушкава збiралiся ехаць, загудзелi машыны. Гудзелi доўга i моцна, iшлi пад гару, ад iх стагнаў лес. Пасля машыны паказалiся на полi ў самым куце.

- Немцы!.. Назад!.. - зноў закрычаў Боганчык.

Убачыў пасля, як прыцiснулiся адзiн да аднаго ля калёс людзi, збiўшыся ў кучку, i ён астаўся адзiн на дарозе, воддаль ад усiх...

Поле засцiлаў дым аж да самага лесу...

6

Алёшу зноў вяла галава. Пад бокам рабiлiся мяккiя мяхi, што сена, i грэлi. Угары былi вiдаць сухiя дзiдаватыя яловыя лапкi, i Алёша падумаў, што мужчыны, абмiнуўшы Людвiнова, паехалi лесам на Завiшына.

Калыхала на мяхах, лiплiся вочы, i яму здавалася, што ён дома, за хатай на качэлях...

За хатай, у гародзе пад раку, у iх усягды свяцiла сонца, за хатай i паставiлi качэлi. Укапалi слупы на згон зiмы, калi яшчэ не адтала добра зямля ля прызбы i ямкi на дне трэба было дзяўбсцi старым сагнутым ломам. Дзёўб ён, Алёша, дзе была мёрзлая груда i яе не брала рыдлёўка. Слупы прывязлi з-пад Карчаватак, зрэзаўшы адумысла сасну: аскаблiлi на двары ля дрывотнi, пакруцiлi вялiкiм тэбалем, пазычыўшы ў Панка, дзiркi i, падняўшы слупы, апусцiлi iх у гародзе ў ямы.

Апускалi ўсёй сям'ёй. Нават мацi выйшла на гарод i ўзялася за рыдлёўку, але яе адвёў пад прызбу бацька i пасадзiў на калодачку. Мацеры цяжка, яна ўжо ледзь ходзiць. Не было на гародзе толькi Юзюка: павёз у Камена за раку кутузаўцаў. Кутузаўцы прыйшлi ноччу i доўга драгалi ў дзверы, пакуль iшла адчыняць мацi. Iх было многа - пабралi коней з усёй вёскi.

Качэлi складалi на зямлi, уставiлi вось у слупы - у дзiркi - i заклiнавалi ў ёй дубовым клiннем палкi, да якiх была ўнiзе прыбiта лавачка з яловай дошкi - ляжала на жалезных прантах. Лавачку вышчапiў бацька з калодкi, ачасаў тапаром i выгаблiў старым Панковым габэлькам.

Апусцiўшы слупы, iх абкiдалi ў яме каменнем i зямлёй, абтапталi пасля, далi падпоркi, i Алёша стаў на лавачку, разуўшыся: кiнуў дзеравяшкi пад прызбу.

Алёшу, калi ён узяўся рукамi за палкi, падпiхнуў бацька, упёршыся ў плечы. Алёша пачуў, як яго пацягнула ўперад, падняло ўгару ад зямлi аж да верхняй шалёўкi ў акне. Калi яго адкiнула назад - заскрыпела над галавой вось: туга хадзiла ў дзiрках, Алёша, каб не стаць, сагнуў у каленях ногi i сам падбiў лавачку...

Чуў пасля, як кратаюцца ў зямлi слупы, не памагаюць i падпоры, як бацька сказаў: "Ну-ну..." - i адышоўся далей пад прызбу; як зноў пачала на яго, Алёшу, крычаць мацi, што ён зверне галаву.

У вачах мiгнуўся гарод - чорная ралля ад хаты аж да логу - з паламаным з зiмы плотам, ацiснутым i паваленым ля град; апынулася пад нагамi вулiца з чужымi парасятамi, што рылiся пад парканам; закалыхаўся ўзад-уперад гародчык ад вулiцы з сукаватым бэзам i сiвымi, стаптанымi курамi i палёгшымi на зямлю яшчэ з восенi квятамi - марозам.