Осип Мончаловский - Петръ Великій въ Галицкой Руси

15 мая, въ Троицынъ день, Шумлянскій служилъ въ соборной церкѣви, молился усердно, торжсетвенно за царей, за вселенскихъ и московскаго патріарховъ, за царскую палату, за умножѣніе благочестивой вѣры греческаго закона; резидентъ былъ въ церкви и все Львовское братство [13]«съ великимъ благочиніемъ и рацеями отдавало передъ нимъ великимъ государямъ свое доброжеланіе и рабскую уклонность».

Лѣтомъ 1692 года, будучи во Львовѣ, резидентъ шелъ однажды предмѣстьемъ, и за іезуитскимъ костеломъ встрѣтилъ старика очень почтенной наружности, который подошелъ къ нему, объявилъ, что онъ шляхтичъ русской вѣры, именемъ Папара [14]и попросилъ позволенія говорить безъ свидѣтелей. „Насъ православныхъ здѣсь, – говорилъ Папара, – Поляки ни въ чемъ не слушаютъ и за скотовъ почитаютъ; нынче призывалъ меня къ себѣ епископъ Шумлянскій и говорилъ, что присланъ королевскій указъ o присоединеніи къ уніи. Я одинъ и безъ братства сказалъ епископу, чтобъ онъ объявилъ королю русскую раду: никогда мы добровольно въ уніи быть не захотимъ, по милости Божіей у насъ вѣра добрая и никогда мы o вѣрѣ королевскому величеству не докучали; изволилъ бы король оборонять насъ отъ Татаръ, a не отъ вѣры. Я въ преклоннтой старости и кончину свою вижу при дверяхъ, такъ объявляю для христіанской вѣры самую истину, что Львовская епископія въ благочестіи не устоитъ, если не въ этомъ году, такъ все же скоро будетъ въ уніи, потому что Шумлянскій на епископство возведенъ силою, обороною и желаніемъ нышѣшняго короля, когда тотъ былъ еще гетманомъ, a при поставленіи обѣщался: непремѣнно приступить къ уніи; a Перемышльскаго епископа ставилъ онъ, Шумлянскій, при такомъ-же обѣщаніи и прошлаго года Перемышльскій епископъ [15]унію принялъ. И Шумлянскій въ тайнѣ уніатъ, a явно не присягаетъ, потому что братство [16]крѣпко стоитъ [17]".

In amio 1700 [18]król August sprowadził wojska saskiego 30.000, jakiegom ja piękniejszego we wszystko nie widział, ani go potem król miał. Kiedy był w marszu pode Lwów i dalej, car moskiewski Piotr, nam insperatissime ale królowi nie, przybiegł do Rawy [19]z Wiednia. Miasteczko to 5 mil ode Lwowa w województwie bełskiem jest Głogowskich. Tam się ci dwaj monarchowie zeszli, a to tak. Wiadomo światu,że Piotr car nigdy na świecie nie praktykowanym sposobem chciał świat i cudze kraje widzieć to jest: uczynił poselstwo wielkie, mające za pierwszego posła Francuza kalwina, Dufoit (Лефортъ) nazwanego, który z fechtmistrza ad primum nunisterium u niego przyszedł. Drugim posłem uczynił Gołowina kanclerza Moskala, i trzeciego nie pamiętam. Dwieście więcej asystencyi i sam się między dworzanami ukrył i posłom posługował, lubo go i cudzoziemcy i swoi dobrze znali. Tak pan sługą posłów i kompanem się sta wszy, okrętem z Archanhelu się ruszył i najpierw do Piławy w Prusiech brandeburskich wysiadł, zkoncertowawszy z brandeburskim elektorem Frydrykiem widzenie się. Kilka miesięcy w Królewcu w Prusiech ci panowie się cieszyli, a actu elekeya króla Augusta odprawowała się pod Warszawą i ztamtąd Piotr car żwawe listy do Rzeczypospolitej i prymasa i panów pisał grożąc wojną, jeśli Kontego [20]przeciwko xięciu saskiemu trzymać będą. To był pierwszy fundament przyjazni i węzeł konfidencyi cara, Piotra z królem Augustem. Półtora lata ta legacya moskiewska z Piotrem carem włóczyła się, siła ziem w państwach tych, w których się prezentowała, Holandyą, Anglią, Danią zlustrowawszy. W Amsterdamie w porcie publicznym ciesielki z siekierą sam car koło okrętu budowania się uczywszy, tandem lądem wybrał się do Wiednia w intencyi ztamtąd jechać do Wenecyi i Rzymu. Ale gdy się bawi w Wiedniu honorincentissime ha bit u s od Leopolda cesarza Piotr, zachodzi go wieść srogiej rebelii na niego w Moskwie, którą uspokoił victoriose Szeremet. Ale teg car nie wiedząc, wziść przed się porzuciwszy bagaże i dwór posłów, bieżyć przez Polską i Litwą do Moskwy na uduszenie personaliter rebelii, i dziesięciu teleżkami, najmując koni, bez kolaski przybiegł car do Rawy od Krakowa z posłami Dufoit i Gołowinem.

Ociec mój gotując się na przyjęcie króla, sprowadził do się kolegę swego: Szczęsnego Potockiego, hetmana polnego koronnego, i siła senatorów, panów półkowników, kiedy oficer saski przybiegł z listem ręką króla Augusta pisanym, że car Piotr niespodzianie zbiegł go w Rawie i jeżeli pan hetman chce się z nim widzieć, że go zatrzyma. Curiositas i potrzeba widzieć cara w Polsce a jeszcze takiego, co go monstrum monarchorum nazwano, ruszyła hetmanów koronnych, żeśmy się prędko i pięknie wybrali. Było to po swiętym Janie 1698. O ćwierć mili od Rawy wsiedli hetmani i panowie na koń, z półtora tysiąca wybornej kawalkaty było. Zasialiśmy w rynku Rawy rozbite królewskie namioty, przytknięte tyłem do domów żydowskich, w których król i car stali. Po krótkim dyskursie rzekł memu ojcu król: ten mój gość jest to dziki mąż pójdę do niego, siłu pozwoli wniść z waszmość panów. Wrócił się król, że nie chce być car widzianym tylko od hetmanów i senatorów, poprowadził tedy nas tyłem domów do domu, gdzie był car i tylko ośmiu nas puszczono i mnie, bom był wojewodą ruskim. Ociec mój uczynił mu komplement po polsku, winszując tem honoru królowi i Rzeczypospolitej, że go w swoich państwach widzi, rekomendując przyjażń i sojusze dawne. A car się wtedy umywał; gdy zaś mój ociec skończył tedy car skoczył mówiąc: diakuju waszej miłosti cośte brata moho Augusta korolom obrali, i upewniał do przyjażni do Polaków. Zaraz król wziął cara do inszego domu i nas cośmy go widzieli, na obiad. Siedział we środku po prawej stronie król, po lewej car pretendując incognito; od króla mój ociec i my Polacy senatorowie; od cara jego posłowie i jenerałowie sascy. Pierwsza sztuka, upiliśmy się; druga, car kazał sobie podać bęben dragon ski do izby i bił sam wszystkie sztuki tak, że go żaden dobosz nie zrównał. Trzecią sztukę zrobił Potocki, strażnik na ten czas koronny a potem wojewoda bełski, który gniewając się że go nie puszczono do cara, i że u stołu nie siedział lubo toż braci moich chorążego i oboźnego koronnych potkało, zbasowa? Prebendowskiego, rządzącego natenczas u króla i ledwo go uposkoili aż wprowadzeniem do cara po bankiecie.

Tydzień cały przemieszkaliśmy pod oczyma tych monarchów, a nasze nie były tak doskonałe, żebyśmy dojrzeli, co oni robili, nader sekretnie ligując się bez Rzeczypospolitej na tę wojnę szwedzką nieszczęsną. Jednak dla jakiego pozoru wziął król hetmanów samych z carem na konferencyę bez żadnych cudzoziemców. Mnie uczynił honor, abym był tłumaczem dla francuz – kiego i ruskiego języka. Tam tedy pytał król cara, wywiodłszy żal na cesarza rzymskiego,że bez koligatów nas pierwszy praeliminare podpisał traktatu karłowiekiego, szkodliwe nam, a to jest aby każdy to trzymał co trzyma; a my Polacy nic nie trzymali, tylko Turcy Kamieniec. Pytał się tedy, mówię jaki dał ordynans car swoim plenipotentom w Karłowiczu czy kończyć traktat równo z cesarzem na tern praeliminare, czy wojnę z Turkami in quaiitum cesarscy nas odstąpią i swój zakończą traktat. Car odpowiedział, że mnie to praeliminare nie jest szkodliwe, ponieważ trzyma Azow na Czarnem morzu i dwie fortece tureckie nad Dnieprem pod Krymem nazwane Hasłan-Kermen i Kazykermen; ale dla miłości brata swego Augusta i interesów Rzeczypospolitej gotów jest i wojnę z Turkami prowadzić choćby cesarz traktat bez nas konkludował. Co sam namówiwszy się z królem mówił, żeby był pokrył medidationem wojny szwedzkiej bez Rzeczypospolitej. Skończyło się na tem, że będzie prawiornym sojusznikiem Rzeczy pospolitej, i króla Augusta nieodstępnym przyjacielem, bratem et caetera. Tak żadnego cienia Polakom nie dał do suspicyi o wojnie szwedzkiej, którą z królem ugruntował i ligą, która się aż we dwie lecie pokazała.

Gały ten tydzień na jednych pijatykach i munstrowaniach wojska saskiego strawiliśmy, którego siedm czy ośm tysięcy tak kawaleryi jako infanteryi król pod Rawę sprowadził. Tern się bawili codzień ci monarchowie przy codziennem pijaństwie. Car jako był w szarej sukni, bardzo lichej, ubrany, biegąc szalenie po polach przy tej munstrze wojska, był niechcący potrącony koniem pana Szczęsnego, i za to go biczykiem przeparzył car, a koniuszy, czy go uznał czy nie, szabli dobył i kilka towarzystwa z nim. Car w nogi przed nimi, posunęli się rzeżko za nim Polacy, aż ktoś uznawszy zawołał: stójcie to car. Przypadł car zasapany do króla, z którym mój ociec i my staliśmy na koniach i do mego ojca rzekł: Twoi Lachy chotiły mene rozrubaty. Mój ociec chciał zaraz inkwizycyą i sprawiedliwość mu uczynić; ale car nie dopuścił z racyi, że pierwej sam uderzył; ale to najpewniejsza, że się wstydał i nie chciał rozgłaszać. Mego ojca tak niezmiernie ukochał car, i nie raz mówił, że gdybyś ty był moim poddanym, tobym cię słuchał i szanował jak ojca. Mnie zawsze sosidom zwał od Białej cerkwi, i dla tego ho nor u musiałem z nim pić gorzałkę ażem się rozchorował. Tandem pokończywszy prywatne z królem konferencye pojachal kolaską królewską przy swoich teleżkacli Piotr car na Litwę do Moskwy, a panowie hetmani do Lwowa czekając na króla, który w tydzień był wprowadzony od hetmanów przez bramy tryumfalne na to porobione. [21]

«Возвращаясь, по вѣстямъ o стрѣлецкомъ бунтѣ изъ-за границы, Петръ въ Галиціи, близь мѣстечка Равы, встрѣтился съ новымъ королемъ Польскимъ, Августомъ ІІ-мъ. Тутъ оба монарха „другъ другу обязались крѣпкими словами o дружбѣ безъ письменнаго обязательства и разъѣхались“. He смотря на это, Петръ былъ недоволенъ своимъ трехдневнымъ пребываніемъ въ Равѣ, ибо послѣ возвращенія въ Москву на пиру у Лефорта говорилъ: „Я было потолстѣлъ въ Вѣнѣ отъ жирной пищи; но нищая Польша сняла опять весь жиръ“. Польскій посланникъ заступился за отчизну : „Удивляюсъ, сказалъ онъ, отъ чего это такъ случилосъ съ вашимъ величествомъ: я родился и воспитанъ въ Польшѣ, однако отжирѣлъ». – „Ты отжирѣлъ не въ Польшѣ, a здѣсь, въ Москвѣ", отвѣчалъ царь". [22]