Мурман Ратиани - Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

Аюба и тIелатар кеч а динера, иза цуьнан куьйгаллехь а вара. ХIетахь цо даьккхинчу ахчано доккха гIо дира шортта миска доьзалшна. Амма цу тIелатаран дукхох болчу декъашхошна цуьнан тIаьхьалонаш ирча хилира. Цу тIелатарехь Кутина коьртах чевнаш йинера. Иза ша волчу сехьаваьккхира цуьнца цхьаьна цу тIелатарехь дакъа лоцуш хилла волчу, цуьнан уллера накъоста, нашхойн тайпанера волчу Котар-Йуьртара Магин кIанта Гирмаха.

Кута метта вогIуш вацара, тIаккха иза ша волчу ВаларгтIе дIавигира Кавказехь цIейаххана вевзаш волчу аьккхий тайпанера лоьра Элмарзас. Иза обарган тайпанца доккха гергарло долуш вара. Лоьра цунна гам хьаькхначул тIаьхьа (трепанация черепа) Кута метта веара, амма чов атта дIа ца йирзира. Операцин чолхечу тIаьхьалонех лаьцна хиира Кутин дика накъост волчу думин депутатана ГихтIара Эльдарханов Таьштемирана, иза ВаларгтIе обарг хIун деш ву хьажа веанчу хенахь. Ростовера тIеман госпиталера цо деанчу молханах дарба хилира обаргана.

Шарахь сов хала лазар текхначул тIаьхьа ВаларгтIера Эльмарзас кога хIоттийра обарг.

Кутин уллера гергара нах закъалтана лаьцначу хенахь, цуьнан цIийнах болчу баккхийчеран и гергара нах маьрша бахархьама оьрсийн Iедале шаьш Кутех девлла ала дийзира.

Кутин лар ша берзан лар санна толлуш йара, цуьнан хIусам а, доьзал а оьрсийшна мотт беттачеран тергонехь бара даима а. Шен гергара нехан дахарна кхераме хIумма а ца хилийта, Кутас сацам бира Теркал дехьа вехаш волу шен доттагIа Дишнара Дика волчу дехьа вала – цигахь и цкъа а лоьхур вацара.

Дика Кутел масех шо воккха вара, амма цуьнан цIена дог гуттар а къона лаьтташ дара. Дика даима а керла зуда лохуш вара, хIинцале шен кхоалгIа жима зуда База йоллушшехь. База вехаш волчу Карабулакера Шоптакхан йоI йара.

Дика ГIизларан-Гребенской полковой округан эскаран латтанашкахь ваха хиънера. Йоцачу ханна йукъахь цо дика бахам вовшахтуьйхира – даьхний, эмкалш, уьстагIий, говрийн масех рема.

Цуьнан латта Iуьллура Оьрз-ГIалина йистехь, Теркана гена доцуш, амма цо аренде эцна латтанаш кхин а гена, Дубовски станице кхаччалц дара, цигахь цуьнан генара дежийлаш дара.

Цхьаьна Iаьнан дийнахь, Кута Дика волчохь хьошалгIахь волчу хенахь, Дика волчу баьхкира цуьнан накъостий а, генара гергара нах а. ХIусамдас доккха шун хIоттош, ламанхойн ламастехь тIеийцира хьеший. Нохчийн кхача, хьаша-деца йолу марзо – цу лаьмнийн гIиллакхо шатайпа марзо а, синтем а боссабора кийра, шерашца къийлина гIайгIа ша бIаьстенца гIура санна йостуш. Кхузахь кхолладеллачу вежарралин, доттагIаллин хьелашкахь гулбеллачерийн кхетам дIалецира цIеххьана самабевллачу дагалецамаша. Шаьш теш хилларг а, шайна хезнарг а вовшашка дийца буьйлабелира ламанхой. Кута а вара царна йукъахь, амма хьешашна иза шен бакъ йолчу цIарца вовзийтина вацара.

Ломара Бенара веанчу цхьаьна хьашас дийцира гуьржийн латтанашна тIелатар диначу хенахь, Iаьржачу суьйлиша йийсаре лаьцна дIайигна йолу гуьржийн йоI маьрша йаккхарехь шен дас дакъа лацарах лаьцна.

Делан къинхетамца а, Имам Шемалан масех наибан гIоьнца а йоI шен да-нана долчу цIа кхачийра. Цу дийцаро хIоттийна тийналла йохош, вистхилира Дикин кхин цхьа хьаша – Олдара дишни:

– Ирсе чаккхе йолуш хиллачу цу гIайгIане дийцаро кхин цхьаъ дагадаийти суна. Со чIогIа тешна ву и дийцар а шен тIаьхье йолуш хир ду аьлла – вехха лаьттан бIаьра хьоьжура хьаша. Хетарехь цуьнан кийра буьзна бара гIайгIанах. Леча олучу Устархин кIант Джонха вара иза. Массарна а йукъахь цуьнан амат цхьа шатайпа къаьсташ дара.

Дуккха а хан йара Кута цуьнан терго йеш волу. Джонхас къамел а кIезиг дора, нагахь санна дича а цуьнан къамел доца хуьлура. Гуш дара иза дешан мах хууш стаг вуй. Джонха гулбеллачаьрга бIаьрг тухуш, вистхилира:

– Шуна йукъахь дукхох болчарна ма-хаьара со йохка-эцар лелош ву, цундела дукха дIасалела. Со Бакухь а хилла, Гуьржийн махка а воьду сих-сиха, массийтазза ГIажарийн махкахь а, Хонкарехь а хилла. ДIадаханчу шеран аьхкенан чаккхенехь со сайн йохка-эцаран гIуллакх эцна Гуьржеха кхечира. Цигахь сан саца дийзира сайн дика накъост сван волчохь. Маьрша Сванетехь иза волчохь хьошалгIахь вара со. Цьаьна дийнахь Эланийн Сванетехь тхо долчу хенахь, тхо сан доттагIчун Местера накъост волчу чудахара.

Со нохчо ву аьлла шена вовзийтича, цо цецваьлла хаьттира:

– Хьо а кIантана тIаьхьа веана?

Со цо дуьйцург ца кхеташ, сайн доттагIчун бIаьра хьаьжира. Сан доттагIчо къамел кхечу хорше дерзо гIерташ, куьйг ластийра:

– Сан доттагIа совдегар ву, хьо волчу а тхо йохка-эцаран гIуллакх бахьанехь даьхкина – шен накъостан белшах самукъне куьйг туьйхира цо.

Ткъа сан берриге а кхетам цу мIаьргонехь дIалецира цу стага хаьттинчу кIанта. ХIунда моьттинера сванна со къаьсттина цунна тIаьхьа веана. Мила ву и кIант? – эзар ойла йолайелира сан коьртехь маша буца.

– ДоттагIа алахьа, мила ву и кIант? ХIунда моьттира хьуна со цунна тIаьхьа веана? – хIусамдена тIера бIаьрг ца боккхура ас. Иза шен накъосте хьаьжира, ткъа важа ца кхеташ, белшаш теIош вара.

– Суна хьо къена эла Гелованис закъалтана лаьцна долчу нохчийн берана тIаьхьа веана моьттура. Цхьа шо ду цхьа а цунна тIаьхьа ца вогIуш, хьалха сих-сиха оьхура. Церан тайпано кIант маьрша ваккха дукха ахча вовшахтоьхнера, амма элас кIант бIаьрга а ца гайтира царна. Сванаша тIеоьцура нохчий, шайн кхерч ца кхоош, амма хIоразза а аьтто ца болуш дIаоьхура уьш.

Ша кешнийн кертара санна цхьа шийла тийналла хьаьрчира Дикан хIусамах. Джонхин дийцаро ойла а, кхетам а дIалаьцначу хIора а нохчочун кийра оьгIазлонах буьзнера. Шайн дахарна тIекховда цхьанна а магийна боцучу нохчашна кхета хала дара, шайн къомах бер хийрачу нехан йийсарехь ду бохучух. Массарна а кхин дIа хIун хилла хаьа лаьара. Джонхас йохийра и шийла тийналла:

– Ас хаьттира сване – долийра цо шен къамел —

ХIун хиллера? Муха кхаьчнера и кIант эла волчу? Мичара ву и кIант?

– Ээээ! Иза дер ду дукха деха дийцар – ойланашка вахара хIусамда.

– Эла Геловани Илико гуьржийн ширачу тайпанера ву. Дукха шераш хьалха церан тайпа тхан Сванетехь элалла лело даха хаийра. Цкъа мацах чIогIа ницкъ болуш хилла болу уьш, Дадешкелиани эланаша гIело йина, царех дукхох берш Кутаиси а, иштта Гуьржехара кхин йолчу а кIошташка дIасабахара. Амма къена Илико дагахь вацара Геловани элийн сийлаллех ишта атта вала. Сихо ца йеш воьдура иза ша хIоттийначу Iалашоне. Цуьнан цхьаъ бен воцучу кIанта Геловани Джокияс лаккхарчу кхиамца чекхйаьккхира Петербургера тIеман училище. Кестта Тифлисера омра кхачаре хьоьжуш бара уьш иза тIеман урхалле билгалван.

Иза хилира 1899-чу шеран аьхка Гуьржийн мехкан а, Хонкаран а дозанера, даима а ярмаркаш дIахьош йолчу Ахалцихехь. Къона эла Джокия шен пайтонца тIехваьлла воьдура ворданех а, йохка-эцархойх а, бахархойх а тIанкI-аьлла буьзначу урамехула. Пайтон йоьжна говраш лаьхкина воьдучо элана некъ мокъа боккхуш, цхьаьна ламанхочунна доггах шед туьйхира. Ткъа иза уьгазлакхана тIе хьала а кхоссавелла, говрашлоьхкург цу тIера охьа а такхийна цунна йетта волавелира, цуьнан гIо доккхуш, къоначу элас шен Iаса туьйхира ламанхочунна, ткъа и ца ладелла цунна уллохь лаьтташ хиллачу кхечу ламанхочо эланна туьйхира. Дарвеллачу элас шаьлта туьйхира ламанхочунна, амма ламанхочо хье ца луш жоп делира. Церан тассадалар сиха чекхделира чов хиллачу ламанхочо тоьхначу шаьлтанах ца гIатта вуьйжира эла. И ламанхо хиллера нохчо. Иза нохчашца а, гIалгIайшца а ярмарке веанера Хонкарера совдегарша дохка деанчу сурсаташка хьажа. Цуьнца цхьаьна йара цуьнан жима зуда а, кхо-диъ шо кхаьчна кIант а. Нохчо а, цуьнан зуда а, кIант а шайн гIудалкхаца оьрсийша дIалецира, ткъа цул тIаьхьа Геловани Илико элане дIакхачийра. Нохчийн доьзал цкъа Местия олучу меттиге кхачийра, ткъа цул тIаьхьа Ладжано дехьабаьккхира – Гелованин дай баьхначу йуьрта.