Мурман Ратиани - Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

Эла шен кIант дIа ца вуллуш Iаш вара уьш схьакхаччалц. Цо шен куьйга са даьккхира когаш а, куьйгаш а дихкина шена схьакхачийначу чов хилла нохчочун, ткъа цуьнан довхачу цIийн Iовраш къеначу элан кIантан Джокиян Iуьллучу докъанна йистехула охьахьевдира. Майданехь гулделира адам. Нохчочун зуда кхин тоха са доцуш, кхетамчуьра йаьлла охьайуьйжира, ткъа церан жима кIант шен даккхийчу бIаьргашца Iадийна хьоьжура тур тоьхна вийна Iуьллучу шен дега.

Нана а, кIант а элас шен латтанийн дозанел арадолуьйтуш дацара. И шиъ атта цхьаннна а гуш дацара, ша эла волчу цхьа гIуллакх хилла баьхкинчарна йа, церан кертахь болх беш болчарна бен. Цу Iай хаам кхечира нана а, кIант эланан йийсарера дедда аьлла. Цигара дедда дIадаха цу шинна гIо динера балкхаройн къомах йолчу цхьаьна зудчо. Иза цу кертахь болх беш йара. КIентан а, ненан а къизачу кхолламах дог лозуш йолчу цо шен ницкъ кхочург дира цу шинна гIо дан. Элас шен адам арадаькхинера нана а, кIант а лаха. Цхьа кIира даьлча и шиъ карийра Бурунташ олучу дукъа тIехьа. Ло хьаькхна новкъахь диссина и шиъ жIаьлешна хааделлера. Йуьткъа цхьа коч йиссалц шена тIехь мел хиллачу бедарах хьерчош, шелонах ларвинера цо шен кIант, ткъа ша гIорийна йеллера. КIант гIийла вара, амма лечуьра виссира, къеначу элас иза ша волчу дIавигира.

Нохчийн зудчун дакъа сванаша ца магийра эланна дIадахьа, бусулба динаца догIуш иза дIайоьллира цунна гIо дина хиллачу балкхархочо шен цIенна гена доцуш.

КIентан гергара нах дуьххьара бIаьста гучубевлира. Нохчаша эланна кIантах ахча лур ду аьлча, цо царна вийначу нохчочо эцна хиллачу хIуманех йоьттина йолу гIудалкх а, говраш а дIаелира.

– Зуда а, кIант а кху кертара деддачу хенахь, Iай шело ца лайелла, новкъахь делла, царех диссинарг дIаэца, кхин кхуза эха шуна оьшуш дац – элира элас ваийтинчу геланчас нохчашка.

Корта оьллина хьоьжура сван, ша цу зуламехь бехке волуш санна, ткъа йуха тхуна хьалха чай хIоттош цо элира:

– Ас бакъ долу гуьржийн чай лур ду хьуна, ткъа кестта, хье ца луш деттина жижиг а схьадер ду – хазахетарца къамеле ваьллера иза соьца.

Ткъа сан кийра-м кхача гIур бацара. Иза волчохь жимма хан а йаьккхина, тхо цIа даха арадевлира. Тхо новкъа дохуш, вехха соьга а хьаьжна, цо сан куьйг лоцуш, элира:

– Кхин цкъа баьхкира уьш гурахь кIантана тIаьхьа. Масех дийнахь кхузахь Местехь гуо а тийссина, массийтозза Ладжано йуьрта кхача а гIоьртира уьш, ткъа цул тIаьхьа уьш кхин цкъа а кхузахь гина бац.

ШолгIачу дийнахь со сайн накъост сванаца Ладжанехь вара Геловани эланан кертахь. Цкъа мацах бехаш хиллачу доьзалан тишйеллачу хIусамо хIоттадеш долу сурт бIаьрг бузош дацара. Ша дерриге а дара кхузахь къаналлина охьахерцаш, амма керт цIена йара.

ШолгIачу гIаьттан майданехь гучувелира мокха чоа а доьхна, даточу доьхканца гIодайукъ йихкина воккха стаг. Цуьнгахь шаьлта йацара, ткъа когахь дегIана аьхна, кIеда маьхьцеш йара. Иза ламитIехула меллаша, дозаллица корта айбина охьавуссура, ша хIора а ког берриге а Гуьржийн мехкан дуьхьа боккхуш болуш санна. Йуьхь-дуьххьал хьоьжура иза хьешашка. Ткъа йуха корта таIорца массарна а охьаховша бакъо йелира. Стоьла хьалха ша а охьа а лахлуш, цо сан накъосте а хьаьжна элира:

– Соьгара хIун гIо оьшу шуна?

– Сан доттагIа нохчо валийна ас цхьа гIуллакх эцна хьуна тIе – соьга бIаьрг туьйхира сан накъоста.

– Эла, со нохчо ву! Со Гуьржеха кхаьчна йохка-эцаран гIуллакхашкахула. Суна хаьа къоначу элана хилларг а. Ахь эца ма йеззара чIир эцна хьайн кIантах, цундела схьало и нохчийн бер – ас сайгахь мел хилла ахча а, деши а охьадасийра стоьла тIе.

– Со да волу бахам хIара бу, дIаэца, ткъа кIант схьало – ас воккха стаг волчу агIор дIатеттира деши а, ахча а. Эла вистхуьлуш вацара. Цуьнан бIаьргийн кIоршаме шелоно дагчуьра сатийсаман тIаьххьара алу йойура. Цо шина а куьйга ахча а, деши со волчу агIор схьа а тоттуш, элира:

– КIант вац! Дуьнен чохь йоцу хIума ма лехийша.

Вовшашка вист ца хуьлуш, цIа воьдуш вара тхойшиъ. Сайн сатийсамаш кхочуш ца хиларна, сайгахь ницкъ ца тоьарна оьгIазлоно лаьцнера со:

– Алахь вуй и кIант боккъалла а дийна? Хьуна гиний иза? Цхьа а адам дуй дуьнен чохь иза гина теш хIуттур долуш? – оьгIазе хьоьжура со сайн доттагIчуьнга цу баланан куьйг бехкениг иза волуш санна.

– Суна иза гина вац! Амма иза дийна ву. Эла волчохь болх беш хиллачу сванашна гина иза – жоп делира сан доттагIчо.

Гуьржехь сайн хилла гIуллакхаш кхиамца чекхдехира ас, цкъа а ца баьллачу агIор аьтто а болуш, амма сан дог, сан син-паргIато, сан синтем иза ша дерриге а цу къеначу эланан кертахь диссина. Цу дийнахь дуьйна и жима нохчийн бер санна сан синтем а бу гуьржийн эланан йийсарехь – гIайгIане догучу бIаьргашца дерзийра шен къамел Джонхас.

Кутас леррина ладугIура цу къамеле, цхьа дош тIех ца долуьйтуш. Массеран а кийра йоьссина гIайгIа цунна а йуьстах ца йелира.

– Нохчийчуьра массо а маьждигашкахь ахча а гулдина схьаваккха веза и кIант – элира хьешашах цхьаммо.

– Ахчано гIо дийр дац – меллаша вистхилира шен ойланийн йийсарехь волу Джонха.

– ХIан-хIан! Доккхачу ахчане, Iаламат доккхачу ахчане ца далуш хIума ма дац – йуха а шениг дуьйцура хьашас.

– Ахь цунна дашо гIала йоттахь а, гIуллакх хир дац – оьгIазе хадийра и къамел Джонхас, ткъа йуха меллаша вистхилира – со вара цигахь, суна гира цу эланан бIаьргийн хьежар, хIорд а багор болуш йара цуьнан кийрахь летта цабезаман цIе. Соьга дийцира цо и кIант керста санна кхиор ву, оцу кепара кхин цкъаъ а ша эцначу чIирах Iаба.

– Стенна гулдеш ду аш ахча? Беркате гIуллакхна гулдеш делахь цхьаьна йуьрта гулдечул ас лур ду-кх шуна – чоьхьавелира къамелан чаккхе бен хезна воцу Дика. Иза кхеташ вацара стенна сингаттамо лаьцна хIинцалц самукъне хилла шен хьеший.

– И кIант йа лачкъо веза, йа тIамца ваккха веза, нагахь санна ахчанах иза эцалуш цуьнгара вацахь – Джонхе дIахьаьжира ломара Бенара хьаша.

Кху къамелан чулацамах кхетта Дика вист ца хуьлуш, хьешашка ладоьгIуш Iаш волчу Кутина улло охьалахвелира.

– Со а вара цуьнан ойла йеш – стоьла хьалхара хьалагIаьттира Джонха. – ТIамца иза ваккхалур ву, амма цигара араваккхалур вац-кх – цхьаъ дагадеъча санна хьоьжура Джонха шен накъосташка. ТIаккха цIеххьана Куте а хьаьжна, цо элира:

– Суна хьо мичахь гина те? Йохка-эцар лелош-м вац хьо?

– Ву! ХIара хьалха говраш йухкуш хилла ву, цигахь гина хила тарло хьуна цуьнан къамелана йукъа гIоьртира Дика, Джонхин тидам Кутина тIера дIабаккха гIерташ.

– Дер вайна далур дац моьттург, хIора а дийнахь шайн синош ца кхоош, вайн мостагIашца къиссам латточарна мел атта хетар долу хIума ду – догучу бIаьргашца вистхилира Зандакъара Адам. – Хаьий-те цунах лаьцна Йоккхачу АтагIара Аюбана? Довта-МартантIера Кутина, Зандакъара Багина, Хорачара Зеламхина, Теркйистера Саадаллина? Царех цхьаьнан мукъне а аьтто хир бу бер цIа дерзо – ша аьллачух доггах тешаш, и кIант цIа веъна ваьлча санна воккха веш дуьйцура Адама.