Мурман Ратиани - Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

Цуьнан вежарша а, гергарчу наха а йоккхачу деган йовхонца тIелецира Нохчийчуьра шайн веза хьаша. Ахиян вашас Асхата ша цхьаьна гIуллакхе вахана схьаваллалц садаIа элира Куте:

– Тхо долчу Iуьйранна хьошалгIа веанера Сванетера Ахиян доттагIа. Делкъа хенахь иза Гелйастано олучу кIотаре вахана. Цигара эла Урусбиев волчохь той хир ду, ткъа цу тойнехь Ахиян накъостан балкхархо тIехьиза йоI хир йу.

Иза цунна йевзинера, йоI Сванетехь марехь йолу шен дейиша йолчу хьошалгIа йеанчу хенахь. Цундела ваха лаьа суна цига, масане хуьлу, ловзарехь цхьаъ хилахь а – бехказалла вахана элира Асхата.

– Вало, цхьаьна воьду вайшиъ! – Элира Кутас, хантIера шен шаьлта а нисъеш.

Кута а, Асхат а Гелястано кхаьчначу хенахь, зуда йалийна той доьдуш дара. Уьш диллинчу кевнашка кхаьчначу хенахь тIелецира, ткъа церан дой садаIа даьхнийн керта дIадигира. Кута а, Асхат а чоьхьавелира. Тайп-тайпанчу кхачанах йуьзна стоьлаш рагIу бухахь а, иштта арахьа а лаьттара, ткъа уггаре а беза хьеший арахь ца буьтуш чубугуьра. Хьеший-м йерриге а Кавказера гулбеллера. Кхузахь Кутина бевзарш а бара шортта: чергизой, гIебартой, хIирий а, масех гIалгIа а. Асхатана сиха карийра ша лоьхург. Сванаца цхьаьна тойне веана Асхатан щича а, ша сван а рагIу бухахь Iаш вара. Сванна Асхата дуьйцург хезаш а дацара. Иза цкъа хьалагIоттуш, йуха охьахууш, адамашна йукъахь цхьаъ лоьхуш вара. Сван Кутел жимох вара. Зоьртала дегI долчу цуьнан хIора а леларехь гуш дара иза экха санна каде а, ницкъе а хилар. Хеталора цо белшаш нисйича цунна тIера чоа масех дакъа хилла детIар ду.

Шен накъосташца Кута Iаш волчу стоьла йисте веара хIусамда балкхаройн эла Урусбиев Навруз. Массаьрга а маршалла а хаьттина, цо Кута маравоьллира:

– Нагахь санна тхайн къоман хьаша ас дIавигахь, шуна вас-м хир йац? – лерина хьаьжира иза нохчочун накъосташка.

– Тхо даккхийдина а девр дац-кх аш охачул цуьнан дукхох терго йахь – велакъажарца хьалагIаьттира Асхат. Навруз нохчийн обаргаца чоьхьавелира. Кута кора йистера стоьла хьалха охьа хиира, кхузара дIахьаьжча, арахь хуьлуш дерг дика гуш дара. Шеца цхьаьна стоьла хьалха Iаш берш Кутина бевзаш бацара, амма уьш тайна адамаш долчух тера дара, цара совнаха хеттаршца новкъарло ца йора обаргана.

ЦIехххьана гIовгIанца чоьхьавелира кечвелла цхьа ламанхо. Цуьнан духарца гуш дара иза эла хилар. Массаьрга а лерина хьоьжучу цуьнан бIаьрг Кутина тIехь сецча, велакъажаро сирла йаьккхира цуьнан йуьхь. Кутина а сиха вевзира хьаша. Иза вара гIебартойн эла Клишбиев Аслан. Амма эла хиларо новкъарло ца йора цунна Кутица нийсса обаргалла лело.

– Сан хьоме доттагIа, хьо ГIебартахь ву, ткъа суна иза массарел а тIаьхьа бен ца хиъна – реза воцуш, корта лестабора цо Кута мара а вуьллуш. – Суна хаьа шу цхьаъ дагадеана лелаш дуй. Тешна ву со йуьстах вуьссур ца хиларах – элира Аслана Кутин лере а теIаш.

– Суна хаьара, хьо сайна кхузахь карор вуй – велакъежира Кута Аслане а хьоьжуш. – Ма ала хьайна хIинца а нускал ца карийна – забарца хьийзавора цо Аслан – вола Ахия волчу, къамел дийр ду вай.

– Дала мукъ лахь кхана со хир ву-кх шу долчохь – гIебартойн эла ша чоьхьа ма веллира, иштта цIеххьана гIовгIанца араваьлла дIавахара.

Къоначу ламанхочо говза йеттачу вотанан гIовгIанца ийнера кертара схьахезачу кехат-пондаран мукъам. Ловзаран майда сиха дIайуьзира адамех.

Хахка кечдина дой санна, хелхарехь дIалелха кийча лаьттара къона ламанхой. ХIоранна а лаьара хелхаран гуоне шен езар кхойкхуш, кийра буьзна синхаам Кавказан хелхаран маттаца цуьнга дIабийца.

Кута ловзаре хьажа паргIат гIанта охьахиира, шен накъостий шайн гIуллакхаш дина бовллалц.

Ахиян ваша Кута паргIат дIатарвелла Iаш вуй а гина, йуха а шайн цIийнан хьаша сван волчу агIор дIаведира. Сванан аьтто хуьлуш бацара шен йезаре вистхила.

Лаьмнийн ламаст лардеш, ловзарехь духхьара хелхар къаночун дара. Шен хенан воккхалле ца хьоьжуш, аьрзу санна тIемаш айдина, каде хьийзара хелхарехь воккха стаг, амма хIете а безаман гураша лаьцначеран санна цуьнан ойла кхехкаш ца хилар гуш дара. Ткъа лаьмнийн йоI ша хи тIехула нека ден гIургIаз санна тIам ойбуш хьийзара хелхарехь.

Къаночун хенан ларам беш, цо меллаша боккхура ког, цундела къано мелла а каде хетара хелхаран гуонехь. Воккхачу стеган сий деш, массо а гIаьттира, хелха бовлурш къена эла а, хазаллица цIейаххана йолу Фатика а ма дара.

Корара ара хьаьжча, Кутина гуш дара ловзаран гуонехь лаьттачу мехкарийн сибаташ. Сихделла доьдура самукъне ловзар, хIоранна а лаьара Фатика хелха йаьккха. Бакъ долуш, иза массо а йоьIал хаза а йара кху ловзарехь.

Шена тIевеанчу цхьаьна балкхархочуьнца къамел деш лаьттачу Кутина хезира кертахь цIеххьана йаьлла гIовгIа. Корах арахьаьжначу обаргана гира куьйгаш лестош цхьаьна ламанхочуьнца дов даьлла лаьтта Асхат. Шеца къамел деш хиллачуьнга бехк ца биллар а дехна, Кута сиха аравелира. Кхузахь дуьхь-дуьхьал хIоьттина ши тоба йара. Букъа тIехьа сван лаьттачу Ахиян шина вешина дуьхьал хIоьттинера балкхархойн йоккха тоба, ткъа массо а ламанхойн карахь хантIехь кхозучу шаьлтанийн мукъ бара. Муьлхха а мIаьргонехь цIий Iана тарлора.

Балкхархоша сване Фатика шега маре йогIур йу аьлла деллачу дашах мокъа йита бохура. Ткъа тобанна йукъара цхьаммо-м Делах дуй биира ша Фатика сване дIайуьгуьйтур йац аьлла. Ткъа биъна дуй хууш ма-хиллара цIийца бен цIанлуш бацара. Свана дIахьедира шен йезарах ша цкъа а вер а вац, иза бахьанехь ша вала а кийча ву аьлла.

Ткъа Ахиян вежарша дуй биира шайн хьешана улло веанчун шаьш са хьала доккхур ду аьлла. Балкхархоша гуо бина лаьттара сван. Гонахара хьал хIора а мIаьргонехь дарлуш дара.

Кута кхетара балкхархойх. Фатика санна болу хаза мехкарий хIора а къоман дозалла ду, цундеда церан бехк бац иза хийрачу нахе дIайала ца лаарна. Амма кху ловзарехь Кутина гира муха дара сванан а, балкхархойн йоьIан а вовшашка хьежар. Шеко йацара – царна йукъахь безам бу, амма хIете а йоI маре хьаьнга гIур йу тIаьххьара сацам беш верг да ву. Ткъа иза йуьстах ваьлла шен шина кIантаца лаьттара хуьлучун терго еш.

Ши тоба чуччайоьдуш йара Кута гуона йуккъе дIахIоьттинчу хенахь.

Цхьаьна балкхархочо Кута новкъара дIататта куьйг айдича, нохчийн обарг шен шаьлта баттара жимма схьала а озош оьгIазе вистхилира:

– Нагахь санна ас хIара баттара йоккхий, цхьаьнан цIий Iанийна бен ас йуха цу батта хIара йуьллур йац шуна.

– Кута ву иза! – хезира цунна тобанна йукъара цхьаьна балкхархочун аз.

– Кута ву тов! Мила ву и Кута? – ца вешаш вистхилира маларах кхетта цхьаъ. Къаьсттина иза вара массо а балкхархой сванна дуьхьал бохуш хилларг.

– Нохчо обарг Кута ву иза! – хазахетарца мохь туьйхира цхьаммо. – Ассаламу Iалайкум! – тIевеара Кутина дика вевзаш волу Бесленеера цхьа чергизо. Шен куьйг шаьлтанан мукъа тIе а дуьллуш, нохчийн обарганна улло дIахIоьттира иза.