Мурман Ратиани - Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

Ахия цIа вогIуш вацара. Цуьнан вешин Асхатан а, Мушнин а сацам хилира Кутас Фатика Кундетово дIайуьгучу хенахь иза цуьнгара йаккха. Цу гIуллакхна цара вовшахтуьйхира уггаре а доьналла долчу итт балкхархочух тоба. Iуьйранна сатоссуш, уьш тIелатар дан дезачу меттигехь бара. Ткъа тобанна йукъара шиъ са а хилале Кундетово дIаваханера, цигара хьал меттигехь довза.

Делкъа хенахь уьш говраш хаьхкина кхечира, тамашийна хаамца: нускал Кюнлюме, Ахия волчу далош ду, той а кхузахь хир долуш ду.

Балкхархой цецбевллера: хIорш даккха гIиртина нускал, кхарна тIе доссош ду. Иза цкъа а хезна а, гина а доцу хIума дара.

– Делан кхел йу иза, цунах цхьа а ваьлла вац, йа иза цхьаьнга а хийцаелла а йац – гIийла велакъежара дог диллина Мушни.

– Кута а со санна Ахиян доттагIа ву, цундела со шуьца Кюнлюме дIавогIур ву, ткъа йуха массеран а Iодика а йина, сайн Даймахка дIагур ву – элира Мушнис, шен сингаттам ца лечкъош.

Уьш кIотара схьакхаьчначу хенахь Ахиян кертахь шортта нах бара гулбелла: Ахиян да Тавшур а, церан цIийнах воккхах волу къано Абрек а. Уьш массо а хьоьжуш бара нускал схьакхачаре. Ахия кертахь цхьацца дезарш деш вара. Геннара схьакхетара кхехкочу жижиган хьожа. Гуш дара кху кертахь тойнна кечам беш хилар.

– Шу мичахь лелаш ду? Нехан нахе цIентIехь гIо де баха дезаш ву-кх со – оьгIазвахара Ахия шен вежаршна. – Той кхузахь хир ду! Хьо а кечвала мегар дара, хьуьнха талла ваха араваьлча санна а ца Iаш – Мушнига хьаьжира иза.

– Со дIавоьдуш ву, Ахия. Сайн йезаран тойнехь сакъеррал ницкъ болуш вац хьуна со – Мушнис ца лечкъадора шен бIаьрхиш. Ахияс иза белшаш тIера а лаьцна, кертахь лаьттачу гIанта охьахаавира:

– Хьо сан доттагIа ву, ткъа хьо санна доттагIа сан Кута а ву. Нагахь санна и декъала а ца веш, хьо дIаводахь, хьо гIиллакх доцург хир ву хьуна – хьехар дира цо шен доттагIчуьнга.

– Дика ду! Хьан дуьхьа дийр ду ас иза, амма Фатика ган суна ца лаьа хьуна. Со ишта а тахана шен къизалла ца кхоош кхолламо зийна хьуна, сан кхин ницкъ бац – куьйг ластош, чоьхьавелира Мушни.

Нускал эцна йогIу пайтон генара дIахьаьжча хIинца а гуш йацара, амма иза Кюнлюме кIотаре кхочуш хиларан тоьшалла дара герзан тата.

Пайтон кертал чоьхьайелира. Йерриге а кIотарера зударий, бераш гулделлера Ахиян кертахь. Дукхачарна гина йацара Фатика, амма цуьнан исбаьхьа хазаллех лаьцна ца хезаш ца виссинера Балкхарехь цхьа а.

Ткъа нускал далийна волу Кута а вацара хIумма а ирча – зоьртала дегIехь, доьналлех дуьзна цуьнан сибат массарна а йукъахь къаьсташ дара. Пайтонера охьадоссийначу нускалан йуьхьтIе кхоьллинчу шипона бухахь гуш дара бIаьргара охьахьевдда даккхий хин тIадамаш.

Хьешашна йукъахь бара кху захалонехь дакъа лаьцна болу балкхаройн эла Урусбиев Навруз а, той вовшахтухуш волу гIебартойн эла Клишбиев Аслан а, иштта кхин берш а. Фатикана уллохь лаьттара Ахия. Кута адамийн гуона йуккъе а ваьлла шен нускална а, накъостана а улло дIахIоьттира:

– Суна дукха хезнера сайн доттагIчо Ахияс шен накъостан элан Ратиани Мушнин доьналлех а, син-оьздангаллех а лаьцна дуьйцуш – леррина шен накъосташка хьаьжира Кута.

ЦIеххьана, бIаьстенан догIа санна Фатикин йуьхьтIехула йуха а охьахьевдира довха бIаьрхиш. Ма хала дара сатоха цхьаьна а мIаьргонна хьайн дагчуьра ваьлла воцучу везаран дикаллех лаьцна, хьо ца йаьлла маре йаха дезначу хьан хIусамдас дуьйцуш ладогIа.

Ткъа Кутас-м сацанза шен къамел дора:

– Балкхаройн тойне иза шен йезар ган вахана аьлла сайна хезча, цунах сагатдеш Ахиян вешица цига ваханера со. Нохчийн цхьа Iадат ду шайн доттагIашна уггаре а деза совгIат дан. Сайна иза гина а воццушшехь сайн ваша санна везавеллера суна и сван.

Суна хетарехь шен йезарал деза совгIат цунна цхьаммо а дина хир дац.

Фатика-м цунна уллохь лаьтташ хиллачу Ахияс лаьцна ца хиллехь, кхетамчуьра йаьлла охьайуьжур йара.

Ткъа кхузахь гулбеллачу зударшна-м хала дара шайн бIаьрхиш сецо. Ма дагах кхеттера массарна а Кутас гайтина и цIена гIиллакх.

– Амма хIара гIуллакх ишта дIадерзо аьтто бер бацара суна орцах сан накъостий бевлла ца хиллехь – Наврузана а, Асланна а пIелг хьажийра Кутас. ХIара доладелчхьана йоьIан дена хууш дара оха иза элана йуьгуш хилар. Мичахь ву ша Мушни? Вада-м ца ведда иза? – Велакъежира Кута.

Мушни-м йуьстах ваьлла лаьттара. Иза кхоьрура Фатика гича ша вохарна, амма хIете а даго нуьцкъала ийзавора йезар йолчу агIор. Цунна хIума а гуш дацара йоьIан и нуьре амат бен. Цунна хIумма а хезаш дацара, цуьнан ойланехь тховса шех гуттаренна а къаьстар долуш йезаран васт дара. Иза хIинца а кхеташ вацара хуьлучух. Мушни ца кхийтира Фатика вуо хилла охьайожанза хIунда елира а, амма цунна бIагор беъча, иза йолчу агIор дIатассавелира Мушни, ткъа Ахияс иза охьа ца йожийтича, сецира.

ЦIеххьана кертахь тийналла йоьссира. Цунах цецваьлла сван ца кхеташ дIасахьоьжура. Массо а велакъажарца цуьнга хьоьжура, ткъа цунах эхь хетта Мушни-м кертара аравала гIоьртира. Амма Кута цуьнан некъ хадош, дуьхьалвелира. Ахияс шега аьлларг дагадеъна, Мушнис шен дерриге а доьналла гулдира тIаьххьара сатоха. Велакъажарца нохчочуьнга вистхилира иза, къаьхьа къурд шен легашкахь къуьйлуш:

– Кута мах боцу хазна йу хьоьга тахна къаьчнарг. Ларйелахь иза! – шен бIаьрхиш лечкъо гIертара эла. Нохчийн обарг кхийтира балано лаьцначу сванна ша дуьйцург хезаш доций.

– Дика зуда хир йу аьлла хетий хьуна цунах? – сван хьийзо волавелира Кута.

– Цул дика а, тешаме зуда а, берийн нана а кху маьлхан дуьненахь карор йац хьуна – халла жоп луш йуха а дIаваха гIоьртира сван, амма иза куьйг лаьцна сацийра Кутас. Элан доьхначу дагах кхеташ волчу нохчийн обаргана ца лаьара иза кхин дIа хьийзо. Кута забар йар дезаш вара, амма хIинца сел боккхачу сингаттамо лаьцначу эланан даг тIе туьха тийссал къиза а вацара нохчийн обарг.

– Сан хьоме доттагIа Мушни! Ас даггара декъал во хьо Балкхарехь уггаре а хаза йоI йалийна, тахана доьзал кхолларца. Ларйелахь иза. Ларбелахь хьайн цIена безам. Таханлерачу дийнахь дуьйна Фатика сан дуй биъна йиша хир йу – доггах маракъевлира Кутас эла Ратиани. ХIинца а хуьлучух кхеташ воцучу Мушнинна тIеведира Ахия:

– Нохчийн къоман ламаст ду: нагахь санна цара бIаьргашна гина а воцуш, дагца доттага хьаржинехь, цуьнан доьналлин лаккхара мах хадош, уггаре а деза совгIат до цара. Фатикаца хьайн дахаран некъ дIакхехьа сатийсинера ахь. Кутас иза хьуна йала а йина. ХIинца иза хьан йу! – Ахияс доггах маракъевлира шен доттагIа…

Мушнис Фатика йалийна той кхаа буса даздеш дара. Кхин а масех дийнахь доттагIий болчохь хан а йаьккхина, сван шен нускал а эцна Кавказан дукъа тIехьхула цIа ваха новкъавелира.

– Со цкъа а текхна вер вац шуна хьалха долу декхара – Мушнис бIаьрг туьйхира кертахь гулбелалчу шен накъосташка. – Кута, ахь сан дахаран маьIна а, сан ирс а йухадерзийна. Тахана хьо бахьанехь сайн са дIадала а кийча ву со! – маракъевлира цо обарг.