Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

- Ну, хiба турэмшчыкi. Але пры цары не сядзеў, ня ведаю.

- Такога яшчэ не было ў гiсторыi Расеi, - пакутна загаварыў у куце стары. - Былi смутныя часы, разладзьдзе. Але такога павальнага ачмурэньня не было. Бедная, няшчасная Расея...

- Рэвалюцыя, што ж вы хочаце, - даволi бадзёра, аднак, шапялявiў iншы. Рэвалюцыя без ахвяраў не бывае.

- Ат, пайшла яна на хер, твая рэвалюцыя! - рэзка кiнуў у адказ сусед. - Ад яе адзiн сiфiлiс, ад твае рэвалюцыi.

- Не скажы. Калi ёю правiльна кiраваць...

- А хто, хто кiруе? Троцкi? Ленiн? Ды яны Расею разам з рэвалюцыяй Нямеччыне прадалi.

У iх iшла нейкая свая спрэчка, мабыць, не цяпер пачатая. Паручнiк ня ўмешваўся - моўчкi слухаў, спрабуючы вызначыць, хто гэтыя людзi. Ягоны сусед надта выяўляў у рэплiках i асаблiва ў зласьлiвым тоне блатняцкi, люмпэнскi характар, i паручнiк пайменаваў яго ў думках Блатняком. Той стары з кутка, падобна, належаў да якой правiнцыйнай iнтэлiгенцыi; клясавую цi якую прыналежнасьць шапялявага ён вызначыць ня мог. Iншыя, што патроху вырушылiся ў цемры, пакуль што маўчалi, але наўрад цi хто спаў, i паручнiк папытаўся:

- Даўно вы тут?

- Як хто, - адказаў Стары. - Я чацьверты дзень. Ён во два, iншыя - хто колькi.

- Тут доўга ня дзержаць, - са значэньнем сказаў сусед - Блатняк. - Дзён пару i - на выхад!

- А куды?

- Гэ, куды! Ведама куды. У Гунькiн роў.

Якi гэта быў роў, паручнiк ня ведаў, але ня цяжка было здагадацца. Значыць, сапраўды ён папаўся. Толькi ж, мабыць, павiнны хоць дапытаць, вынесьцi нейкi, хай сабе фармальны прысуд. Хаця цяпер маглi i без прысуду. Застрэлiлi ж у iхным палку штабс-капiтана Магiлянцава - адразу пасьля мiтынгу, ля канавязi, бяз допыту i прысуду. А калi за яго заступiўся прапаршчык з узвода пешай разьведкi, застрэлiлi i прапаршчыка. У iмя рэвалюцыi. Менавiта тады паручнiк Глушкевiч зразумеў: вайсковая служба для яго скончаная. У такiм войску служыць немагчыма. Не зважаючы на прысягу, на абавязак перад iмпэрыяй, на загады новай, рэвалюцыйнай улады, трэба скiдваць пагоны i дабiрацца дадому, у родны край, дзе яшчэ жыла мацi, апошнi лiст ад якой ён меў паўгода таму. I вось прыехаў. Да ягонай станцыi заставалася шэсьцьдзесят вёрст.

Пасьля нядоўгага маўчаньня кароткую спрэчку нiбы падагульнiў шапялявы голас:

- А што ж вы хацелi, грамадзяне? Пралетарыят абараняе сваю ўладу. Бо кожная ўлада павiнна ўмець сябе абаранiць.

- Яно, можа, i так, - мякка запярэчыў Стары. - Тое вядома з часоў францускай рэвалюцыi. Толькi вы мне скажыце, чаму гэткая шалёная абарона? Напрыклад, я не выступаў супраць iхнай улады. Я нэўтральны чалавек, абываталь.

- Вы не абываталь! - аб'явiў шапялявы. - Вы прадстаўнiк чужое варожае клясы. Во ў чым прычына.

- Ну, добра, я - чужая кляса, - пасьля паўзы памяркоўна сказаў Стары. Ну, а вось вы, напрыклад. Вы ж, пэўна, не чужой клясы? Вы за пралетарыят?

- Так. Але я чужой партыi.

- Дык жа таксама сацыялiсты?

- Сацыялiст-рэвалюцыянэр. Заўважце розьнiцу.

- Невялiкая, аднак, розьнiца, як я разумею. I тыя, i другiя супраць манархii.

- Гэта калi ў тэарэтычным разрэзе. Але ў тактычным мы разыходзiмся. Мы варагуем з бальшавiкамi.

- Даволi сумнiцельна...

- Не сумнявайцеся. Тут ужо цi мы iх, цi яны нас.

Спакваля паручнiку што-нiшто рабiлася зразумела. Той стары iнтэлiгент у куце быў быццам знаёмы яму яшчэ з даваеннага часу - такiх ён чуў, назiраў у вайсковых гарнiзонах - усiх гэтых земскiх дактароў i начальнiкаў, настаўнiкаў ды паштавiкоў. Збольшага ён адчуваў лёгiку iхнага мысьленьня, заснаванага на дылетанцкiм разуменьнi палiтыкi, хрысьцiянскай маралi, памятаў iхныя гутаркi дзе-небудзь на дачнай вэрандзе пасьля вячэрняй гарбаты, пасядзелкi за круглым сталом пад лямпай з модным матавым абажурам. Яны былi людзi ня злосныя, часам i недурныя, ахвотнiкi ў меру выпiць ды пагуляць у карты. У iх выхоўвалiся неблагiя дзяўчаты, патэнцыйныя жонкi гарнiзонных падпаручнiкаў, адна зь якiх некалi ледзьве ня стала жонкаю Глушкевiча. Ды ня даў Бог. Цi вайна... Эсэраў ён збольшага пазнаў пасьля рэвалюцыi, у войску, калi яны раптам павылазiлi аднекуль, пераважна з унтэр-афiцэрскiх цi прапаршчыцкiх пасадаў i кiнулiся выступаць на мiтынгах. Яны мала чым адрозьнiвалiся ад бальшавiкоў, i таму сустрэць у гэтым сутарэньнi ЧК арыштаванага эсэра было для яго трохi дзiўнавата.

- А за што вас, прабачце, сюды? - стрымана запытаўся ён нябачнага ў цемры шапялявага Эсэра.

- А нiзашто. Непаразуменьне выйшла.

- У iх непаразуменьня не бывае! - нэрвова заварушыўся побач Блатняк. - Iм трэба каго-небудзь шлёпнуць. I цябе першага.

- Шлёпнуць, канечне. Калi так доўга ня кормяць, - шапялява пагадзiўся Эсэр.

- Ня кормяць i не страляюць, - сказаў Блатняк.

- Можа, чакаюць, калi самi ногi працягнем? Каб на патроны не расходавацца.

- Не, царскiя сатрапы такога не дапускалi, - сказаў Эсэр. - У турме ўсё ж кармiлi. Кепска, праўда, але кармiлi.

- У iх там няўпраўка выйшла - аўтамабiль сапсаваўся, - зазначыў Блатняк.

- Думаеш, адрамантуюць i прывязуць прысмакi?

- Не. Адрамантуюць, i нас - у Гунькiн роў.

Паручнiк прыслухоўваўся да iх невясёлай размовы i разумеў, што ягоных суседзяў трывожыў той жа клопат пра ўласнае жыцьцё, якi назаляў i яму. Зрэшты, што ж, усё натуральна, што яшчэ магло трывожыць людзей у гэтым чэкiсцкiм склепе? I спадзяванкi на жыцьцё былi ў iх гэткiя ж хлiпкiя, як i ў яго.

Недзе ў калiдоры непадалёк пачулiся галасы, грубыя, патрабавальныя крыкi: "Выходзь! Быстра, тваю маць...", брыдкая салдацкая лаянка. Падобна, там усчалася тузанiна цi нават бойка, чуўся тупат шматлiкiх ног, нешта моцна выцяла ў сьцяну - аж здрыганулiся прыхiнутыя да дзьвярэй паручнiкавы плечы. Агiдны ветрык небясьпекi дзьмухнуў у цемрадзi сьмярдзючай камэры, усе насьцярожана прымоўклi, чакалi, што вось-вось адчыняцца i iхныя дзьверы. Але дзьверы пакуль не расчынялiся, а тупат i тузанiна сталi аддаляцца, мабыць, там кiравалi на выхад.

- Цяпер цi ня наша чарга? - паныла ўздыхнуў Эсэр.

Яму нiхто не адказаў, усе маўчалi, i пасьля маркотнае паўзы першы раздумна загаманiў Блатняк:

- А я якраз перад тым, як сцапалi... гуляш не даеў. Такi быў смачны гуляш. Каб ведаў...

- За жыцьцё не наеўся, перад сьмерцю не налiжасься, - сказаў Стары.

- Што праўда, то праўда! - падхапiў Эсэр. -Як помню сябе, усё есьцi хацеў. I на волi, i ў турмах.

- А што, многа сядзеў? - пацiкавiўся Блатняк.

- Хапала!

- Я ж казаў: трэба даваць дзёру! - нэрвова зашапатаў Блатняк. - А то давядуць, што ног не пацягнеш. Калi да таго ня стрэльнуць.

- Я ня супраць, - цiха адгукнуўся Эсэр. I з кутка разважна азваўся Стары:

- Вы думаеце, гэта магчыма? Гэта ж вельмi рызыкова, мабыць?

- А кулю ў лоб атрымаць не рызыкова?

Размова прыпынiлася, i паручнiк падумаў, што, вiдаць, iншага не застаецца. Ужо яго ЧК не памiлуе, расквiтаецца за ўсё. I за дваранскае паходжаньне, i за афiцэрства, i за рэвальвэр у рэчмяшку. Але гiнуць у гэтым сьмярдзючым сутарэньнi цi ў Гунькiным рове было пагана i страшна. Такога сабе канца паручнiк ужо не чакаў. Ды яшчэ ў гэткай кампанii. Усе ягоныя продкi ляжалi пад якiмi-нiякiмi помнiкамi на старых сельскiх могiлках ля невялiчкай праваслаўнай царкоўкi, усе памерлi сваёю сьмерцю, у сваiх пасьцелях. А дзе давядзецца легчы яму?