Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

- Во, менавiта на словах, - падхапiў Эсэр. - А па сутнасьцi гэта шкурнiкi. Прыстасаванцы да сьвятой сацыялiстычнай iдэi ўсе гэтыя бальшавiкi, чэкiсты...

- Якая iдэя, такiя да яе й прыстасаванцы, - упарта пярэчыў Стары. - Калi iдэя гэтак абрастае прыстасаванцамi, значыць, благая iдэя.

- Ну, пра iдэю так не кажыце. Iдэя роўнасьцi i брацтва - найлепшая з iдэяў. Ад часу францускай рэвалюцыi...

- Роўнасьцi, кажаце, брацтва? Колькi за тое крывi пралiлося, а дзе тое брацтва? Усё шалёная барацьба, брат на брата, кляса на клясу. Столькi стагодзьдзяў мiнула, а нiчога не мяняецца.

- Зьменiцца. Рэвалюцыя толькi пачатак.

- Якi пачатак, такi, мусiць, i працяг будзе.

- Не, будзе лепшы. Залаты век наперадзе.

- Дай-та Бог... Ды дужа сумнеўна.

Паручнiк маўчаў i слухаў. Увогуле iхныя довады былi збольшага яму знаёмыя, гэткага i да таго падобнага ён нямала ўжо наслухаўся, асаблiва за час рэвалюцыi. Скептычныя погляды старога настаўнiка былi блiжэй да ягонай сьвядомасьцi, чым бадзёрыя запэўненьнi Эсэра. Ня мог ён прыняць самаўпэўненую балбатню людзей, якiх не паважаў менавiта за iх крыклiвую настырнасьць у справе свабоды. Гэта не пачуцьцё, гэта спрэс словы. Сапраўднае пачуцьцё маўклiвае, яно выказваецца болей справай, ды не траскучымi словамi. Лёгка было крычаць аб свабодзе народа, калi гэта нi да чога не абавязвала, трудней было для яго нешта зрабiць. I нават не для народа, а для групы людзей, для некалькiх чалавек. Як толькi зьяўлялася такая неабходнасьць, тады ўся рэвалюцыйная пыха з гэтых людзей зьлятала, i яны рабiлiся, бы пухiры, зь якiх выпусьцiлi паветра. Зрабiць што-небудзь для блiжнiх яны ня ўмелi. Лацьвей было для народа. Але ў разуменьнi паручнiка народ здаваўся разумовай абстракцыяй, канкрэтна ён яго ўявiць ня мог, як ня мог уявiць сутнасьцi сьмерцi або бясконцасьць сусьвету. Мусiць, тое было за межамi ягонага досьведу i здольнасьцяў да ўяўленьня.

Затое ён няблага навучыўся бачыць i разумець асобнага чалавека, хоць бы й гэтых розных, выпадкова сабраных у купецкiм сутарэньнi людзей. I ён мог прыкладна вызначыць, што ў кожнага за душой, i на што кожны зь iх здольны. Ён думаў, што перад пагрозай пагiбелi кожны зь iх пашчыруе ў змаганьнi за жыцьцё; усё ж яны разумелi, што лiтасьцi ад ЧК ня будзе. Некаторае падазрэньне ў яго выклiкаў хiба што Маўчун, якi аддаў яму боты, - надта лёгка аддаў, без шкадаваньня. Яго зацятая маўклiвасьць таксама магла значыць рознае. Блатняк хоць i не выклiкаў асаблiвых сымпатыяў, але да справы, якую яны задумалi, здаецца, мог прычынiцца няблага. Эсэр, мабыць, быў хiтрэйшы, чым выяўляў сябе ў гэтай камэры. Ну, але што рабiць, выбар у паручнiка быў невялiкi.

- А вы, афiцэр, адкуль родам? - запытаўся Эсэр. - Са сталiц, мабыць?

- Не, не са сталiц. З-пад Полацка.

- А, мабыць, з фальваркоўцаў?

- Вы ўгадалi, - згодна адказаў паручнiк i болей пра сябе не сказаў нiчога. I ад таго, што паведамiў, стала няёмка, нiбы чымсь пахвалiўся. Мусiць, было б лепш, калi б ён назваўся сацыялiстам цi простым рабочым, блатняком нават. Але iграць чужыя ролi паручнiк ня ўмеў, адчуваў да таго ледзьве не фiзычную гiдоту, хоць i праўду пра сябе казаў каму-небудзь рэдка, у скрайнiм выпадку. Як тут вось. Сказаў, бы распрануўся перад людзьмi ў гэтай сьмярдзючай цемры. Усё ж вялiкая справа ананiмнасьць, якая цяпер рэдка здараецца на людзях (хiба што ў дарозе), калi нi да цябе, нi ў цябе няма нiякае справы да iншых. Тут вось такая справа знайшлася.

- Ну, фальваркоўцы, як i дваране, розныя бываюць, - памяркоўна сказаў Блатняк. - Каторыя i нiшто.

- Яны, можа, i нiшто, - шапялявячы, запярэчыў Эсэр. - Але як кляса ворагi рэвалюцыi. Контра!

У куце, чуваць было, заварушыўся стары настаўнiк.

- Вось, пан эсэр, вы ўсё вялiкiмi катэгорыямi: кляса, народ. Але хто калi з вас меў справу цалкам з клясай або народам? Усё, ведаеце, болей з суседам, гандляром цi прыказчыкам. З кожным упаасобку. А прывыклi абагульняць.

Мабыць, так, схаластыка, - падумаў паручнiк. Але кепска нават ня тое, што ў некаторых галовах укаранiлася тая схаластыка, горай, што схаластыка стала дзяржаўнай дактрынай, ад якой так цi iнакш залежаць лёсы тысячаў, калi не мiльёнаў людзей.

- Ня клясавы ў вас падыход, - бяз злосьцi, аднак, мовiў Эсэр.

- Ня клясавы, праўда. Боскi. Усё ж Бог стварыў чалавека, а ня клясы, партыi. Клясы i партыi - гэта, мабыць, справа нячысьцiка. На пакуту людзям.

- Каб адно адным паганялi, - як заўжды зьедлiва ўставiў Блатняк i запытаўся з выклiкам: - Праўда, Маўчун?

- Можа, i праўда, - не адразу, спаважна адазвалася зь цемры. Блатняк пачакаў, мабыць, думаў учуць i яшчэ што, але далей было маўчаньне.

- А цябе завошта сюды, калi не сакрэт?

- За цара, - не адразу, з натугай адказаў Маўчун.

- Ты што - радня яму?

- Не, не радня.

- Дык пры чым тут цар?

- Вартаўнiк я. Ва ўправе служыў. А яны прыйшлi партрэт скiдваць...

- Хто яны?

- Ды гэтыя... Чэкiсты. Дык я... Узяў тапор i...

- I пасек iх? - зь цiкавасьцю дапытваўся Блатняк.

- Не-а. Аднаго толькi. Галоўнага.

- Да-а, - сказаў эсэр. - Кепскiя твае справы.

- Ну, - проста пагадзiўся Маўчун.

Няпэўная начная цiша ў сутарэньнi зноў парушылася нейкiмi невыразнымi галасамi ў тым канцы калiдора, прагучала лаянка, падобна, там некага бiлi, прывялi цi, можа, зноў выводзiлi на расстрэл цi на допыт. У камэры прыцiхлi, услухоўваючыся, са страхам чакаючы кепскага. Паручнiк пасунуўся ад дзьвярэй у кут, так было зручней, калi што, кiнуцца ў дзьверы. Кепска, думаў ён, што скрозь было цёмна, у цемры можна было памылiцца. Затое, можа, лепш будзе ўцякаць. Хоць як там ужо выйдзе. Цяпер ня шмат прадугледзiш.

- Значыць, так, - цiха сказаў ён. - Расчыняць, i я кiдаюся. За мной - вы, - ён дакрануўся да выцягненай нагi Блатняка. - Зараз жа астатнiя.

- Тады трэба перасесьцi, - сказаў Блатняк. - Маўчун ня пойдзе, дык ён каб у канцы. Хай перасядзе з вучыцелем.

- Хай перасядуць, - пагадзiўся паручнiк.

Трошкi стогнучы, Маўчун падняўся са свайго наляжанага месца i палез у кут да Старога. Той таксама нешта мармытаў сабе, незадаволены чымсь. Аднак паручнiк ня надта iх слухаў - ён стараўся не прамiнуць якi рух у калiдоры, каб ня даць застаць iх зьнянацку. Рух там, аднак, заглух, мабыць, каго было трэба, вывелi, i ў сутарэньнi зрабiлася па-начному цiха.

- Аднак аташчалi мы, чорт пабяры, - сказаў Блатняк. - У мяне ўжо кiшкi да хрыбта прысохлi ад голаду.

- Хаця б далi вады, - паскардзiўся Стары. - Без вады арганiзму нiяк: абязводжваньне тканак.

- Цiкава, а колькi можна бязь ежы? - запытаўся Блатняк.

- Бязь ежы пацягнем, - адказаў Эсэр, як самы ў тым дасьведчаны. - Можна тыдзень i два. А без вады кранты.

Пакуль што паручнiк не адчуваў нi смагi, нi асаблiвага голаду, усё ж учора ён пiў на станцыi гарбату, i цяпер напружана думаў, як лепей учынiць гэтыя ўцёкi. Роля першага, пачынальнiка, несла як пэўную небясьпеку, так давала i пэўныя перавагi; ад ягонага спрыту i ўмельства залежала ўсё астатняе. Калi ён адолее канваiра ды завалодае зброяй, дык, можа, яны й вырвуцца.