Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

Але, мусiць, ня трэба было сьпяшацца. Хутка выдраць той камень наўрад цi ўдасца, на тое ў яго проста не хапала сiлы. Сьпярша трэба было абкрышыць, пашырыць шчылiну, можа, раскалупаць побач другую. Усё ж, мусiць, ён перабольшыў свае магчымасьцi, пачаў дужа пацець i, натуральна, стамляцца. Асаблiва пад ранак. Ды яшчэ бадай што бяз сну. Якiх дзьве гадзiны зьвечара цi перад пабудкай, мабыць, было замала, каб адысьцi ад стомы, аднавiць сiлы. Сваю мiску чачавiчнага сёрбава ён зьядаў усю, але таго было цяпер мала. Неяк папрасiў дабаўкi, ды на яго толькi зьдзiўлена глянулi: чаго гэта ён раптам? I ён змоўк. Мусiў абысьцiся тым, што давалi.

З тае хвiлiны, як ён намацаў край каменя, часьцей стаў думаць пра яе. Яе мiлы воблiк паўставаў перад iм у куце, як ён калупаў, шкрэб, тузаў. Зьяўляўся ў кароткiм сьне. I заўжды кепска - сумна i гаротна. Нiколi - весела, гульлiва, як нярэдка было наяве, асаблiва калi яны заставалiся ўдваiх на яе паддашку. За сьценамi шумеў дрэвамi вецер, у вокны пазiралi вузлаватыя сукi клёнаў, а iм так хораша было ўдваiх. Нават бяз словаў. З маўклiвым клопатам адзiн пра аднаго i аб iх агульнай i сьвятой справе.

Цяпер яму б толькi сказаць, што ён кахае яе i ён - ня здраднiк. Ён ахвяра, i няхай яна тое ведае. Каб усё папраўдзе. Каб яна ня думала пра яго iнакш - iнакш ён не заслугоўвае. Каб ён ведаў, як тое можа абярнуцца, ён быў бы тады iнакшы. Быў бы ў сто разоў лепшы. Сьмялейшы. Разумнейшы. I кожны дзень, калi яны былi разам, гаварыў бы ёй, што кахае. Як нiкога - нiколi. Калi б тое ведаў. Але ж ня ведаў i не сказаў. I яго дужа гняло несказанае слова.

I цяпер гэтая надзея...

Пакуль што, аднак, усё iшло няблага. Падобна, турэмшчыкi нiчога не заўважылi i нi пра што не здагадвалiся. З воглага заўсёды кутка дужа веяла сьцюжай, камянi сталi халодныя, нават мерзьлi рукi. Тое, аднак, дало падставу адчуць, што засталося няшмат. Некалькi апошнiх камянёў, а там - воля. Аднойчы ўдзень, лежачы на сваiх трантах, ён пачуў галасы - гэта адтуль, з-за сьцяны. Гаварылi дзесьцi паблiзу ад ягонага кутка, словаў нельга было разабраць, але то былi людзi з волi. Значыць, воля была дужа блiзка. Менавiта ў такi час ён стрываў немалую трывогу, што пачалася з ранку. За дзьвярыма ўсчаўся крык, здаецца, кагосьцi там бiлi. Пасьля крык стаў глушэйшы, перайшоў у камэру, цi што? Ён сядзеў, слухаў i, сьцiнаючы сэрца, чакаў. Думаў, што тое нейкiм чынам можа тычыцца i яго. I праўда, неўзабаве ягоныя дзьверы шырока расчынiлiся, уварвалася цэлая зграя турэмшчыкаў, з лаянкай выпхнулi яго ў калiдор - пачалi шманаць. Перавярнулi ягоныя транты, абмацалi сьцены. Ён нiбы абмёр ад кепскага прадчуваньня, здалося, што яны нешта ведаюць. Магчыма, ён аж пабялеў з твару i спалохаўся, што тое заўважаць. Быццам, аднак, не заўважылi - вымелiся, папярэдне пiхнуўшы яго на скамячаныя растрэсеныя транты. Тую ноч ён не калупаў у куце, болей чакаў i слухаў. Нешта неспакойная выдалася ноч

- ледзьве не да ранку хадзiлi й бегалi за дзьвярыма турэмшчыкi, зноў чулiся крыкi, лаянка, грозныя каманды. Але пад ранак усё быццам пацiшэла i зусiм ацiхла. Ён трохi задрамаў перад пабудкай.

Наступныя суткi былi спакайнейшыя, i ён, бы згаладнелы да ежы, улёг у сваю справу. Ён стараўся браць углыб, у самую тоўшчу сьцяны, не калупаючы яе ўшыркi. Калi б ухапiцца глыбей, ды яшчэ аберуч, каб ужо выдзерцi, выкацiць вялiкi камень, утварылася б нара-лёх. Каб толькi якая адтулiна. Ужо б ён прашчамiўся.

Што-колечы ён накалупаў, але стала невядома, куды падзяваць той каменны друз. Пакiнуць у куце было нельга, тое б адразу заўважылi. Разы два ён высыпаў у парашу, якую выносiлi зьняволеныя пад наглядам турэмшчыкаў. Але й тое было рызыкова. Хiба зьядаць? Пакуль што ён сыпаў друз у чаравiкi, што стаялi збоч каля дзьвярэй. Быццам навiдавоку, але змрок не даваў згледзець, што ў iх. Сам быў босы. Быццам у абутку яму было горача.

Ранкам аднаго дня, яшчэ да сьняданку, зiрнуўшы ў свой кут, ён ледзьве ня страцiў прытомнасьць: у змроку цьмяна сьвiцiлася вузенькая кароткая шчылiнка. Бы сьветлая стрэмка на глухой чарнаце сьцяны. Баючыся, што тое заўважаць наглядчыкi, ён кiнуў туды сваю турэмную куртку, неяк захiнуў сьветлую стрэмку. Турэмшчыкi, i праўда, не заўважылi, але ён падумаў, што годзе! Трэба як найхутчэй iрваць кiпцi. Iначай усё прападзе.

Наступнаю ноччу ён дамогся новага посьпеху - так пашырыў шчылiну, што мог прасунуць у яе абедзьве рукi, неяк узяцца за бок каменя. Належала яго рваць на сябе, але цi вырвецца? Цi стане ў яго столькi сiлы? Усё ж сiлы, мабыць, было малавата. Тады ён пачаў варушыць камень - цягнуць i пiхаць яго з боку ў бок, зьверху ўнiз. Тое адабрала нямала часу, але дало большы вынiк, - здаецца, ён перамагаў каменную пароду. Зь яго слабымi чалавечымi сiламi i яго магутнаю прагай волi.

Нарэшце ён выдзер гэты камень, хоць у самога паплылi ад натугi каляровыя кругi ўваччу, захлыналася дыханьне. У сьцяне быў вузкi i глыбокi лаз, зь якога патыхнула сьцюжай i змрокам бязьмесячнай ночы. Але, мусiць, у яго не засталося часу. Да ранку былi лiчаныя хвiлiны - ён адчуваў, што не пасьпее. I ў апошнiя хвiлiны можа здарыцца бяда.

Зь вялiкаю асьцярогай ён ускацiў камень на ранейшае месца, доўга круцiў яго, пакуль уладкаваў дакладана туды, дзе ён заўсёды ляжаў. Неяк затулiў трантамi шчылiны. Здаецца, i зблiзку нiчога не было вiдаць. Але калi ня ўчыняць шмон. Калi будзе шмон, усё прапала.

Той дзень ён пачуваўся бы на iголках. То сядзеў, то ўскокваў, хадзiў сюды-туды па апрыклай камэры. Наглядчык, што прынёс яму сёрбава, быў у воглым шынялi i змакрэлых ботах, значыцца, там, на волi, iшлi дажджы. Здаецца, настала восень. I яго ня выкрылi. Ужо гэта была ўдача - нечуваная, небывалая. Жахлiва, калi ўсё сарвецца у апошнi час. У апошнiя хвiлiны. Яму б толькi дачакацца начы...

Але настала i ноч. Турэмшчыкi паводзiлi сябе, як заўжды: прынесьлi вячэру, зьмянiлi парашу. Нi ў iхных паводзiнах, нi ў позiрках, здаецца, не было нiчога, што выклiкала б у яго трывогу. Ужо ён бы заўважыў. Ягоны позiрк i слых сталi цяпер, бы напятыя струны, бы лазэрны прамень - ён заўважаў усё. Надта шмат цяпер залежала не ад яго - ад iншых. I ён настроiўся на iншых - на ягоных турэмшчыкаў. Што залежала ад яго, ён зрабiў усё. Нават болей, чым спадзяваўся.

Ён хваляваўся. Увечары ня здолеў зьесьцi сваю пайку хлеба (ня лезла ў горла) i ня ведаў, куды яе схаваць. Нязьедзеная, яна магла выклiкаць падазрэньне i выдаць яго. Сунуў у гамашы, да паловы засыпаныя друзам. А сам ужо прызвычаiўся босы. Як босаму будзе там, на волi, не хацелася думаць. Галоўнае, каб вырвацца на тую волю. Як добра ўцямнела i за сьцяной ацiхлi ўсе шолахi-шумы, стаў на каленi i перахрысьцiўся. Канечне, ён быў ня надта рэлiгiйны, але ж... Мусiць, для надта вялiкае мэты здатныя ўсе сродкi - i д'яблавы, i Богавы. Абы памаглi. Трохi адкацiў убок камень, згорбiўся, нагнуўся - галава пакуль што лезла. Дужа абдзёр вуха, садраў скуру на лобе, але прашчамiцца целам было трудней. Галоўнае, не пралазiла плячо i зь iм рука, як ён нi выкручваў яе ў гэтым каменным лёху. Тузаўся так i сяк, аж спалохаўся, што зусiм зашчамiўся, бо ня мог ужо выдзерцiся i назад. Але ўсё ж, неяк намогшыся, прашчамiў руку з галавой, мабыць, да крывi абдзёршыся пад кашуляй. Горш, аднак, што i далей ня стала лягчэй. Ён ужо адчуваў, што прасунуцца назад цi наперад у яго проста не стае сiлы. Нейкi час ён ляжаў так, зашчэмлены ў камянiцы, i ня рухаўся. I тады выразна адчуў, што прападзе. Калi ня знойдзе ў сабе сiлы на апошнi рывок. Яго ахапiў спалох. Але спалох, мусiць, i надаў сiлы, прымусiў iрвануцца. За штосьцi ён учапiўся рукой наперадзе i трохi пасунуўся. Затым зноў напяўся i яшчэ пасунуўся. I яшчэ. I ўрэшце па грудзi выдзерся з каменага лёху, далей стала лягчэй. I ён апынуўся пад сьцяной знадворку, на мокрым, сьцюдзёным бруку з дробнаю траўкай мiж камянёў.