Болеслав Прус - Грахi маленства (на белорусском языке)

Аднакласнiкi гаварылi пра мяне, што я адзiчэў, а гаспадар нашай кватэры ўжо зусiм не сумняваўся, што я буду вялiкiм злачынцам.

На ўрачыстым заканчэннi школьнага года iнспектар паведамiў усяму свету, што я перайшоў у другi клас. Здарэнне гэтае напоўнiла маю душу радасным здзiўленнем. Раптам пачало здавацца, што хоць наша школа i мае яшчэ наступныя класы, нiводзiн з iх не такi дасканалы, як другi. Я пераконваў сяброў, што вучнi астатнiх класаў, ад трэцяга да сёмага ўключна, паўтараюць толькi тое, што засвоiлi ў другiм, а ў душы пабойваўся, каб настаўнiкi не спахапiлiся пасля вакацыяў, што пераведзены я памылкова, i не вярнулi мяне ў першы клас.

Аднак на наступны дзень я ў пэўнай меры асвоiўся са сваiм шчасцем, а калi ўжо ехаў дахаты на вакацыi, то ўсю дарогу пераконваў возчыка, што ў нашым класе адзiн я пераведзены ў другi заслужана, з найлепшымi адзнакамi. Я прыводзiў яму такiя неабвержныя доказы, што ён пачаў пазяхаць. Тады я змоўк i спалохана ўпэўнiўся, што вельмi сумняваюся i сам.

Назаўтра, пад'язджаючы да нашага дома, я ў дарозе яшчэ сустрэў сястру Зосю, што выбегла насустрач мне. Я адразу паведамiў, што ўжо другакласнiк i што мой сябар Юзя памёр, бо на яго наехалi. А яна сказала, што сумавала па мне, што ў яе курыцы дзесяць куранят, што да панi графiнi па два разы на тыдзень прыязджае з вiзiтам нейкi пан, што ў iх гувернантка, закаханая ў пiсара, i што нябожчык Юзя яе - значыцца, Зосю - не цiкавiць, бо ён жа быў гарбаты. Хоць, вядома, i шкада яго.

Гаворачы гэта, яна старалася выглядаць дарослай паннай.

Бацьку я ўбачыў апоўднi. Ён павiтаўся са мной вельмi цёпла i сказаў, што дасць мне на вакацыi каня i дазволiць страляць з вялiкага пiсталета. А потым дадаў:

- Iдзi цяпер у палац i павiтайся з паняй графiняй. Зрэшты...

Тут ён махнуў рукой.

- А што здарылася, тата? - спытаўся я, як чалавек дарослы, ажно спалохаўшыся свае смеласцi.

Бацька неспадзявана адказаў нязлосна, з прыкметнай горыччу:

- Ёй ужо не патрэбен стары ўпаўнаважаны. Неўзабаве тут будзе новы пан, а ён i сам справiцца...

Ён раптам змоўк i, адвярнуўшыся, мармытнуў праз зубы:

- Праiграць у карты маёнтак...

Я пачаў здагадвацца, што, пакуль мяне не было, тут адбылiся вялiкiя змены. Само сабой, павiтацца з памешчыцай я пайшоў. Прыняла яна мяне ласкава, а я заўважыў, што яе сумныя вочы сёння глядзяць зусiм весела.

Вяртаючыся з палаца, я сустрэў на двары бацьку i сказаў яму, што панi графiня такая вясёлая, як нiколi раней. Круцiцца, пляскае ў ладкi, зусiм як яе пакаёўкi.

- Хэ! Кожная баба перад вяселлем у добрым гуморы, - сказаў бацька, нiбыта сам сабе.

А тут да палаца пад'ехала лёгкая брычка, з яе саскочыў высокi мужчына з чорнай барадой i агнiстымi вачыма. Панi графiня, здаецца, выбегла на ганак, бо я заўважыў, што яна праз дзверы працягнула да барадача абедзве рукi.

Бацька iшоў перада мною, цiха смяяўся i мармытаў:

- Во, во!.. Усе бабы павар'яцелi!.. Панi ўздыхае па элеганце, а гувернантка па пiсары... Для Салюсi застаўся я або ксёндз-пробашч... Во, во!..

Мне iшоў дванаццаты год, i я ўжо многа чуў пра каханне. Той сябар, што галiў вусы i тры гады сядзеў у першым класе, часта гаварыў нам пра свае пачуццi да адной паненкi, якую ён разы два на дзень сустракаў на вулiцы або бачыў праз фортачку. Зрэшты, я i сам чытаў некалькi цудоўных раманаў i добра памятаю, колькi пакут каштавалi мне iх героi.

Па гэтай прычыне бацькава недагаворванне зрабiла на мяне прыкрае ўражанне. Я адчуў сiмпатыю да нашай панi, нават да гувернанткi, а да барадача i пiсара амаль варожасць. Нiколi б я гэтага ўголас не сказаў (нават выразна падумаць не смеў бы), аднак мне здавалася, што i наша панi, i гувернантка зрабiлi б куды больш адпаведна, калi б уздыхалi па мне.

За некалькi наступных дзён я абабег вёску, парк, канюшнi, ездзiў конна, плаваў у чоўне, але ж неўзабаве пачаў адчуваць, што мне сумна. Праўда, бацька ўсё часцей гутарыў са мной, як з дарослым чалавекам, пан вiнакур запрашаў мяне на старку, а пiсар навязваўся з сяброўствам, нават абяцаў расказаць пра пакуты з-за гувернанткi, аднак гэта мяне не цiкавiла. I старку пана вiнакура, i сакрэты пiсара я аддаў бы за аднаго добрага сябра. Але, перабiраючы ў думках тых, з кiм я закончыў першы клас, прыходзiў да пераканання, што нiводзiн з iх не падышоў бы да майго цяперашняга настрою.

Часамi з глыбiняў мае душы выплываў сумны цень нябожчыка Юзя i расказваў мне рэчы невядомыя, i голас яго быў цiшэйшы за подыхi летняга ветру. Тады мяне ахутвала расчуленасць i я тужыў, сам не ведаючы па чым... Калi я аднойчы, пад уплывам такiх адчуванняў, валачыўся па зарослых травой паркавых сцежках, дарогу мне перабегла сястра Зося i спыталася:

- Чаму ты з намi не гуляеш?

Мне зрабiлася горача:

- З кiм?

- Са мной i з Лёняй?

Застанецца вечнай загадкай, чаму ў той момант iмя Лёнi спалучылася ў мяне з прывiдам Юзя i чаму я зачырванеўся так, што твар ажно пякло i на лбе выступiў пот.

- Ты што? Не хочаш з намi гуляць? - здзiўлена пыталася сястра. - На вялiкдзень быў тут адзiн вучань трэцяга класа i зусiм не задаваўся, як ты. Цэлымi днямi з намi хадзiў.

I зноў я без прычыны адчуў нянавiсць да таго трэцякласнiка, якога нiколi не бачыў. I хоць не адчуваў я анiякай крыўды на Зосю, амаль што гыркнуў ёй:

- Не ведаю я твае Лёнi.

- Як гэта - не ведаеш? Няўжо ты не памятаеш, як з-за яе цябе набiла тая гувернантка? Няўжо забыўся, як Лёня плакала i прасiла, каб табе не зрабiлi нiчога дрэннага, калi згарэў той... хлявок?..

Вядома ж, я памятаў усё, а найлепш самую Лёню; трэба, аднак, прызнацца, што Зосiна памятлiвасць узлавала мяне. Мне здалося неадпаведным годнасцi майго мундзiра тое, што вясковыя людзi, асаблiва дзяўчаты-падлеткi, маюць такую добрую памяць.

Пад уплывам такiх пачуццяў я хамавата адказаў:

- Адчапiся ты... са сваёю Лёняй!..

I падаўся ў глыбiню парку, аднолькава нездаволены i недарэчнымi ўспамiнамi сястры, i тым, што я не гуляю з дзяўчатамi. Зрэшты, i сам не ведаю, чаго я хацеў, але быў такi злосны, што калi мы дома сустрэлiся з Зосяй, не хацелася з ёю гаварыць.

Засмучаная сястра старалася не пападацца мне на вочы, але тады я шукаў яе, адчуваючы, што мне чагосьцi не хапае, што пытанне сумеснай гульнi я вырашыў зусiм фальшыва. Каб выправiць становiшча, калi засмучаная Зося села цыраваць, я схапiў кнiгу, якая трапiлася пад руку, пагартаў яе трохi i кiнуў на стол, як быццам сам сабе сказаўшы:

- Усе дзяўчаты дурныя!..

Мне здалося, што афарызм гэты будзе вельмi мудры. Але адразу, як толькi дагаварыў яго, адчуў у iм штосьцi нясмачнае. Стала шкада сястры i сорамна... Не кажучы больш нiчога, я пацалаваў Зосю ў адну i ў другую шчаку i пайшоў у лес.

Божа, якi я быў няшчасны ў той дзень!.. А гэта ж быў толькi пачатак маiх пакут.

Не хачу нiчога ўтойваць. Усю ноч мне снiлася Лёня, i з гэтага часу замест беднага гарбунка яна з'яўлялася ў маiх марах. Мне здавалася, што толькi яна магла б быць другам, якi мне так даўно патрэбен. У думках я гаварыў з ёю так многа i так хораша, як пiшацца ў раманах, а быў я такi ветлiвы, як нейкi маркграф. А ў сапраўднасцi мяне не хапала нават на тое, каб пайсцi ў парк, калi там гулялi дзяўчаты, толькi з-за плота я прыслуховаўся да iх вясёлага смеху, што час ад часу перамяжаўся заўвагамi гувернанткi.