Болеслав Прус - Стасевы прыгоды (на белорусском языке)

- Што, сынок, - спытаўся ён, - табе i крыўдна яшчэ, што дваццаць тры рублi з кiшэнi маёй выпудзiў?

- За такi рамонт млына мне ад вас можна было б i дачку ўзяць! - шапнуў Юзаф.

- Што? - крыкнуў стары. - Хочаш дачку замест грошай?

- Мне б i тое, i тое...

Ставiньскi быстра зiрнуў яму ў вочы.

- Але ж я за ёю грошай цяпер не дам, толькi пасля мае смерцi, - сказаў ён.

- Мне жыць даўжэй, чым вам, - адказаў каваль i пацалаваў яго руку. - Без пасагу дзеўку вы ж не аддасце, а мне самому так сумна, асаблiва зiмою...

У адчыненым акне мiльганулася Малгосiна галава.

- Ану, iдзi сюды! - паклiкаў бацька.

- Я не пайду, - адказала дзяўчына, засланiўшы вочы, - няхай татка самi ўсё вырашаюць!..

Ставiньскi пакiваў галавой.

- Ой, каваль, каваль! - сказаў ён. - Часу ты тут, бачу, дарма не трацiў. Што ж, калi такая ўжо божая воля, дык аддам я табе дзяўчыну, бо майстар ты добры, i, ведаю, з дастаткам... Толькi дзiця маё не крыўдзь, бо гэтага я табе не дараваў бы...

Праз некалькi тыдняў адгулялi Малгосiна вяселле з кавалём - папелi, папiлi, наскакалiся. Пры выпадку памiрылася двух, даўно пасвараных суседзяў, а пасварылася чатырох. Адзiн з парабчукоў Ставiньскага, трохi падпiўшы, кляўся, што з вялiкага гора ўтопiцца, але абмежаваўся яшчэ большай выпiўкай. Затое адзiн гаспадар, якi даўно меў намер адмовiцца ад гарэлкi, увалiўся нехаця ў сажалку, за што яго жонка добра такi паўшчувала. Ужо ў першы дзень вяселля сталяр з раскiрачанымi, як вiлы, нагамi i вечны рагатун, уладальнiк ветрака, два канкурэнты на Малгосю, пачалi даводзiць знаёмым i незнаёмым, што дзяўчына з ганьбай, а бацька яе лiхвяр, i таму ў млыне iхнiм страшыць i збожжа ў памольнiкаў прападае з мяхоў. Кожны з гэтых няўдалых канкурэнтаў бажыўся, што нiколi не ажанiўся б з млынароўнай... А маладыя тым часам паехалi да каваля...

Тут Малгося выдатна спраўдзiла свае абяцаннi. Пабялiла хату, апляла яе дзiкiм вiнаградам, упрыгожыла ўсярэдзiне абразамi i мэбляй i завяла прыгожы агарод на ўзгорку, што спускаўся да ракi. Пад яе наглядам пабольшаў ды вылюдзеў кавалёў набытак, хата выглядала як шляхецкi дворык, а сам Шарак справiў сабе новы скураны фартух, такi вялiкi, што з яго можна было б выкраiць двух ладных варшавякаў i засталося б яшчэ трошкi на варшавянку...

* * *

У такiх клопатах i прайшоў для маладое пары год. Вясной прыляцелi буслы, аселi ў старой буслянцы на гумне, пачалi клекатаць, клекатаць i, нарэшце, выклекаталi маленькага Стася. У гэты дзень каваль не пайшоў у кузню, а дзед Ставiньскi прыехаў за мiлю з гакам верхам без сядла i расплакаўся, як бабёр, убачыўшы поўненькага, ружовага ўнука, якi страшэнна галёкаў, а на ручках i ножках яго было столькi ж ямак, колькi i костачак.

У такiх выпадках шаноўныя дамы асланяюць вокны тоўстымi шторамi, наймаюць на дапамогу сабе розных мамак, штучных i натуральных, i некалькi тыдняў адпачываюць у вышываным неглiжэ, як быццам гэта яны стварылi свет, прымаюць вiншаваннi паняў i паноў, якiя шэпчуцца каля iх па-французску. Таму, аднак, што ўсе гэтыя цырымонii былi Малгосi невядомыя, яна праз двое сутак узялася за працу, а дзед пахварэў за яе - разумеецца, ад радасцi. За некалькi дзён ён грунтоўна ўведаў свайго ўнука, адкрыў у iм вялiкiя здольнасцi да млынарскае справы i першы прызнаў, што яму яшчэ не здаралася бачыць такога, як Стась, разумнага дзiцяцi, нават сярод шляхецкiх дзяцей!..

А немаўлёнак тым часам праходзiў цiкавую, поўную таямнiцаў пару найранейшага маленства, няясныя ўспамiны якога мы калi-нiкалi бачым у снах, якiя прыадчыняюць дзверы падсвядомага жыцця.

Уявiце сабе простага чалавека, якога раптам засыпалi справамi ўсёй грамадскасцi. Там i пытаннi мастацтва, i прамысловасцi, фiласофскiя i сельскагаспадарчыя, там злачынствы i подзвiгi, а памiж iмi мноства спраў, ад якiх залежыць яго ўласнае iснаванне. Яму трэба ўсё гэта прывесцi да ладу, свае справы аддзялiць ад чужых, у гэтую гадзiну навучыцца, што трэба рабiць у наступную i не ўпасцi пад цяжарам працы!..

У гэтым становiшчы аднойчы апынуўся Стась. Пасля доўгага сну, якi папярэднiчаў свядомаму жыццю, на яго абрынулася паводка ўражанняў. Паветра раздражняла яго скуру i лёгкiя, у вочы скакалi барвы белыя, шэрыя, блакiтныя, зялёныя, чырвоныя - ва ўсiх камбiнацыях i адценнях, а разам з iмi тысячы формаў ажыўленых або мёртвых. Ён чуў людскую гутарку, ляскат свае калыскi, булькатанне закiпаючай вады, гудзенне мухаў i паскавытванне шчанюка Курты. Ён адчуваў цiск пялёнак, хваляванне тэмпературы, што мянялася штохвiлiнна, нарэшце голад, прагу, санлiвасць i рух сваiх канечнасцей. Усё гэта, бязладнае, хаатычнае, настырлiвае, кiпела ў глыбiнi яго маленькай, толькi што абуджанай iстоты. Хлопчык не ўмеў паказаць, адкуль прыходзiць голад, а адкуль белы колер або грукат малатоў у кузнi. Адчуваў толькi стому i пахныкваў, дрыжучы ад холаду. Адна пацеха была ў яго - сон, якi яму зачаста абрывалi, i магчымасць ссаць. I ссаў ён, як тая п'яўка, ссаў i крычаў, а дарослыя людзi кiвалi галовамi над яго бездапаможнасцю. Вы чулi? Бездапаможным называлi асобу, якая трапiла ў такi страшэнны вiр i павiнна была вырашаць столькi спраў!..

У гэтую пару Стась яшчэ не адрознiваў сваю мацi ад самога сябе i, калi яму вельмi хацелася есцi, ссаў вялiкi палец свае нагi - замест матчыных грудзей. З яго смяялiся, хоць мы i ведаем людзей дарослых i разумных, якiя замест сваёй капеечнай палачкi могуць узяць чужыя рублёвыя галёшы...

Пасля цяжкай працы i шматтыднёвых вопытаў Стась дайшоў да вялiкiх вынiкаў. Яму ўдалося ўлавiць рознiцу памiж сваёй нагой i краем калыскi, нават памiж матчыным лонам i сеннiчком. У гэты час ён быў ужо вельмi разумны. Ведаў, што голад дакучае яму з боку ног, што ў адным месцы галавы гуртуецца ўсялякi шолам, у другiм - усе колеры, а трэцяе месца смокча, ссе.

Праз некалькi месяцаў ён зрабiў яшчэ больш адкрыццяў. Адрознiваў ужо здарэннi дрэнныя ад добрых i рэчы прыгожыя ад брыдкiх. Раней усмешка i плач, зморшчванне лба i выцягванне рук або ног iшлi адно за адным без усялякага ладу; ён карыстаўся iмi як пачынаючы iгрок клавiшамi фартэпiяна, - той датыкаецца да iх, не ведаючы, што з гэтага выйдзе. Цяпер Стась смяяўся, убачыўшы мацi, якая кармiла яго; плакаў пасля купання, супраць якога пратэставалi ўсе яго двухногiя iнстынкты, моршчыўся - убачыўшы пялёнкi, што не давалi яму свабодна рухацца, а да гаршчочка з падсалоджаным малаком выцягваў ручкi i ножкi.

Цяпер у iм пачалi ўзнiкаць сiмпатыi i антыпатыi, страхi i спадзяваннi. Ён любiў Курту, таму што шчанюк быў цёплы, лiзаў яго i датыкаўся аксамiтна-мякенькай мордай. Баяўся цемры, у якой можна было выцяцца; тужыў па садзе, дзе дыхаецца на ўсе грудзi i дзе мiлагучны пошум дрэў, паўтараючы матчыны песнi, закалыхваў яго. Колеры шэрыя нагадвалi цвёрдую падлогу або не заўсёды сухi сеннiчок i таму не падабалiся яму. Затое колеры чырвоныя i блакiтныя, прадметы блiскучыя - узбуджалi смех. Ён ужо ведаў, што агеньчык свечкi, хоць i прыгожы i скача, няветла абыходзiцца з дзiцячымi пальцамi. Памятаў таксама, што бацькавы ногi цвёрдыя, чорныя i большыя за ўсяго Стася, а матчыны ножкi такiя нiзкiя, што пачынаюцца i канчаюцца каля самай зямлi.